ยถา จ ‘‘กปฺปิยสปฺปินา เทหี’’ติ วุตฺเต อกปฺปิยสปฺปินา เทติ, วิสงฺเกตํ, เอวํ ‘‘‘อกปฺปิยสปฺปินา’ติ วุตฺเต กปฺปิยสปฺปินา เทตี’’ติ เอตฺถาปิ ปฏิปาฏิยา เอกเมกํ วิตฺถาเรตฺวา วุจฺจมาเนปิ อยเมวตฺโถ วตฺตพฺโพ สิยา, โส จ สงฺเขเปนปิ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ วิตฺถารนยํ หิตฺวา อิมินาว นเยน สพฺพปเทสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เยน เยน วิญฺญตฺติ โหติ, ตสฺมิํ วา ตสฺส มูเล วา ลทฺเธ ตํ ตํ ลทฺธเมว โหติฯ สเจ ปน อญฺญํ ปาฬิยา อาคตํ วา อนาคตํ วา เทติ, วิสงฺเกตนฺติฯ นานาฏฺฐาเน วาติ ตสฺมิํเยว ฆเร สปฺปิํ, อิตรสฺมิํ นวนีตนฺติอาทินา นานาฏฺฐาเน วาฯ

ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา

กาเยนาติ หตฺถาทีสุ เยน เกนจิ สรีราวยเวน, อนฺตมโส ปาทงฺคุลิยาปิ คณฺหนฺโต กาเยน คณฺหาติ นามาติ เวทิตพฺโพฯ ทาเนปิ เอเสว นโยฯ กายปฺปฏิพทฺเธนาติ ปตฺตาทีสุ เยน เกนจิ สรีรสมฺพทฺเธน อุปกรเณนฯ ทาเนปิ เอเสว นโยฯ กฏจฺฉุอาทีสุ เยน เกนจิ อุปกรเณน ทินฺนํ กายปฺปฏิพทฺเธน ทินฺนํเยว โหติฯ อญฺญตเรนาติ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วาติ อตฺโถฯ ตตฺถ นิสฺสคฺคิเยนาติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265) กายโต จ กายปฺปฏิพทฺธโต จ โมเจตฺวา หตฺถปาเส ฐิตสฺส กาเย วา กายปฺปฏิพทฺเธ วา ปาติยมานญฺหิ นิสฺสคฺคิเยน ปโยเคน ทินฺนํ นาม โหติฯ ตสฺสาติ ปฏิคฺคหิตกสฺสฯ วุตฺตวิปลฺลาสวเสนาติ วุตฺตสฺส ปฏิปกฺขวเสนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อญฺญตเรน ทิยฺยมาเน กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา คณฺหาติ, เอตํ ปฏิคฺคหิตํ นามาติฯ

สํหาริเมนาติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน สํหาริเมน, อิมินา อสํหาริเม ผลเก วา ปาสาเณ วา ปฏิคฺคหณํ น รุหตีติ ทสฺเสติฯ ธาเรตุํ สมตฺเถนาติ สนฺธาเรตุํ โยคฺเคน, อิมินา สุขุเมสุ ตินฺติณิกาทิปณฺเณสุ ปฏิคฺคหณํ น รุหตีติ ทสฺเสติฯ อตตฺถชาตกรุกฺขปณฺเณนาติ ชาตฏฺฐานโต จุเตน ปทุมินิปณฺณาทินา, อิมินา ปน มหนฺเตปิ ตตฺถชาตเก ปทุมินิปณฺเณ วา กิํสุกปณฺณาทิมฺหิ วา ปฏิคฺคเหตุํ น วฏฺฏติฯ น หิ ตํ กายปฺปฏิพทฺธสงฺขํ คจฺฉตีติ ทสฺเสติฯ

ยถา จ ตตฺถชาตเก, เอวํ ขาณุเก พนฺธิตฺวา ฐปิตมญฺจาทิมฺหิปิฯ นนุ ปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺเธนาปิ ปตฺตาธาราทินา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ปฏิคฺคหณํ รุหติ, อถ กสฺมา กายกายปฺปฏิพทฺเธหิเยว ปฏิคฺคหณํ อิธ วุตฺตํ, น ปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺเธนาปีติ อาห ‘‘ปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺธํ นาม อิธ นตฺถี’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อาธารเกน ปฏิคฺคหณํ กายปฺปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺเธน ปฏิคฺคหณํ นาม โหติ, ตสฺมา น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ วจนมตฺตเมวฯ อตฺถโต ปน สพฺพมฺปิ ตํ กายปฺปฏิพทฺธเมว โหตีติ ทสฺเสติฯ

อกลฺลโกติ คิลาโนฯ มุเขน ปฏิคฺคณฺหาตีติ สหตฺเถน คเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต มุเขน ปฏิคฺคณฺหาติฯ อภิหฏภาชนโต ปติตรชมฺปิ วฏฺฏติ อภิหฏตฺตาติ อธิปฺปาโหฯ

ตสฺมิํ ฐตฺวาติ ตาทิเส หตฺถปาเส ฐตฺวาฯ ยนฺติ ยํ ภารํฯ มชฺฌิโม ปุริโสติ ถามมชฺฌิมปุริโสฯ วินเย ปญฺญตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํฯ ตํ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวาติ ปิณฺฑาย จริตฺวา วิหารํ วา อาสนสาลํ วา คนฺตฺวา ตํ ภิกฺขํ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา, อิทญฺจ ปุพฺพาโภคสฺส อนุรูปวเสน วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน ตํสนฺตกํ นาม น โหติ, ตสฺมา วินาปิ ตสฺส ทานาทิํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

อสฺสุเขฬสิงฺฆาณิกาทีสูติ เอตฺถ อสฺสุ นาม อกฺขิชลํฯ เขโฬ นาม ลาลาฯ สิงฺฆาณิกาติ อนฺโตสีสโต ปูติเสมฺหภาวํ อาปนฺนํ มตฺถลุงฺคํ คลิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน โอตริตฺวา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ฐิตํ วุจฺจติ, อาทิสทฺเทน มุตฺตกรีสเสมฺหทนฺตมลอกฺขิคูถกณฺณคูถกานํ, สรีเร อุฏฺฐิตโลณสฺส จ คหณํฯ ฐานโตติ อกฺขิกูปาทิโตฯ อนฺตรา เจ คณฺหาติ, กิํ โหตีติ อาห ‘‘อุคฺคหิตกํ นาม โหตี’’ติ, ทุฏฺฐุ คหิตกํ นาม โหตีติ อตฺโถฯ ผลินินฺติ ผลวนฺตํฯ ตตฺถชาตกผลินิสาขาย วาติ ตสฺมิํ รุกฺเข ชาตาย ผลินิสาขาย วาฯ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏนฺติ ‘‘น กตฺตพฺพ’’นฺติ วาริตสฺส กตตฺตา ทุฏฺฐุ อาจิณฺณํ จริตนฺติ ทุรุปจิณฺณํ, ตสฺมิํ ทุกฺกฏํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏญฺจ อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ

อาหรียตีติ อาหาโร, อชฺโฌหริตพฺพํ ยํ กิญฺจิ, อิธ ปน จตฺตาริ กาลิกานิ อธิปฺเปตานีติ อาห ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ อรุณุคฺคมนโต ยาว ฐิตมชฺฌนฺหิกา ภุญฺชิตพฺพโต ยาว กาโล อสฺสาติ ยาวกาลิกํฯ อรุณุคฺคมนโต ยาว ยามาวสานา ปิปาสาย สติ ปิปาสจฺเฉทนตฺถํ ปาตพฺพโต ยาโม กาโล อสฺสาติ ยามกาลิกํฯ ยาว สตฺตาหํ นิทหิตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพโต สตฺตาหํ กาโล อสฺสาติ สตฺตาหกาลิกํฯ ยาวชีวมฺปิ ปริหริตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพโต ยาว ชีวํ เอตสฺสาติ ยาวชีวิกํฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ

วนมูลปตฺตปุปฺผผลาทีติ เอตฺถ ตาว มูลํ นาม มูลกขารกจจฺจุตมฺพกาทีนํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน มนุสฺสานํ ขาทนียตฺถญฺเจว โภชนียตฺถญฺจ ผรณกํ สูเปยฺยปณฺณมูลํฯ ปตฺตํ นาม มูลกขารกจจฺจุตมฺพกาทีนํ ตาทิสํเยว ปตฺตํฯ ปุปฺผํ นาม มูลกขารกาทีนํ ตาทิสํเยว ปุปฺผํฯ ผลํ นาม ปนสลพุชาทีนํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน มนุสฺสานํ ขาทนียตฺถญฺเจว โภชนียตฺถญฺจ ผรณกํ ผลํฯ อาทิสทฺเทน กนฺทมูลาทีนํ คหณํฯ

อมฺพปานนฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 300) อาเมหิ วา ปกฺเกหิ วา อมฺเพหิ กตปานํฯ ตตฺถ อาเมหิ กโรนฺเตน อมฺพตรุณาทีนิ ภินฺทิตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อาตเป อาทิจฺจปาเกน ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ตทหุปฏิคฺคหิเตหิ มธุสกฺกรกปฺปูราทีหิ โยเชตฺวา กาตพฺพํฯ เอวํ กตํ ปุเรภตฺตเมว กปฺปติฯ อนุปสมฺปนฺเนน กตํ ลภิตฺวา ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสปริโภเคนาปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ นิรามิสปริโภเคน ยาว อรุณุคฺคมนา วฏฺฏติฯ เอส นโย สพฺพปาเนสุฯ

เตสุ ปน ชมฺพุปานนฺติ ชมฺพุผเลหิ กตปานํฯ โจจปานนฺติ อฏฺฐิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํฯ โมจปานนฺติ อนฏฺฐิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํฯ มธุกปานนฺติ มธุกานํ ชาติรเสน กตปานํฯ ตํ ปน อุทกสมฺภินฺนํ วฏฺฏติ, สุทฺธํ น วฏฺฏติฯ มุทฺทิกาปานนฺติ มุทฺทิกา อุทเก มทฺทิตฺวา อมฺพปานํ วิย กตปานํ ฯ สาลูกปานนฺติ รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ สาลูเก มทฺทิตฺวา กตปานํฯ ผารุสกปานนฺติ ผารุสเกหิ อมฺพปานํ วิย กตปานํฯ อิมินาว นเยน เวตฺตปานาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ เอตานิ จ ปน สพฺพานิ ปานานิ อคฺคิปากานิ น วฏฺฏนฺติฯ เตนาห ‘‘สีโตทเกนา’’ติอาทิฯ

อวเสเสสุปิ อนุญฺญาตผลปตฺตปุปฺผรเสสูติ ธญฺญผลปกฺกสากมธุกปุปฺผรสโต อวเสเสสุ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ผลรสํ ฐเปตฺวา ธญฺญผลรส’’นฺติอาทินา (มหาว. 300) อนุญฺญาตเกสุ ผลปตฺตปุปฺผรเสสุปิฯ

ขาทนียตฺถนฺติ ขาทนีเยน กตฺตพฺพกิจฺจํฯ เนว ผรตีติ น นิปฺผาเทติฯ อนาหาเรปิ อุทเก อาหารสญฺญายาติ ‘‘อาหารํ อาหเรยฺยา’’ติ ปทสฺส ปทภาชเน (ปาจิ. 265) วุตฺตมตฺถํ สมฺมา อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อาหรียตีติ อาหาโร’’ติ อนาหาเรปิ อุทเก อาหารสญฺญาย กุกฺกุจฺจายนฺตานํฯ ทนฺตโปเน จ ‘‘มุขทฺวารํ อาหฏํ อิท’’นฺติ สญฺญายาติ มุขทฺวารํ อนาหฏมฺปิ ทนฺตโปนํ ‘‘มุขทฺวารํ อาหฏํ อิทํ ทนฺตโปน’’นฺติ วิปลฺลตฺถสญฺญาย กุกฺกุจฺจายนฺตานํฯ ยถาสุขํ ปาตุนฺติ ปฏิคฺคเหตฺวา วา อปฺปฏิคฺคเหตฺวา วา ยถากามํ ปาตุํฯ ทนฺตโปนปริโภเคนาติ ทนฺตกฏฺฐปริโภเคน, ทนฺตโธวนาทินาติ อตฺโถ, อิมินา ตสฺส ปน รสํ คิลิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ

จตฺตาริ มหาวิกฏานีติ คูถํ, มุตฺตํ, ฉาริกา, มตฺติกา (มหาว. 268) จ ‘‘อาสยาทิวเสน วิรูปานิ ชาตานี’’ติ กตฺวา วิกฏานีติ วา อปกติโภชนตฺตา วิกฏานิ ‘‘วิรูปานิ ชาตานี’’ติ วา อตฺโถฯ สติ ปจฺจเยติ การเณ สติ, สปฺปทฏฺเฐติ อตฺโถฯ ธูมาทิอพฺโพหาริกาภาโวติ ธูมปุปฺผคนฺธทนฺตขยาทิอพฺโพหาริกาภาโวฯ

ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โภชนวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อเจลกวคฺโค

1. อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา

อเจลกสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ปพฺพชฺชาสมาปนฺนสฺส นคฺคสฺสฯ ปริพฺพาชกสฺสาติ ฐเปตฺวา ภิกฺขุญฺจ สามเณรญฺจ อวเสสสฺส ยสฺส กสฺสจิ ปพฺพชฺชาสมาปนฺนสฺสฯ ปริพฺพาชิกายาติ ฐเปตฺวา ภิกฺขุนิํ, สิกฺขมานํ, สามเณริญฺจ อวเสสาย ยาย กายจิ ปพฺพชฺชาสมาปนฺนายฯ เอเต จ สพฺเพ อญฺญติตฺถิยา เวทิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘เอเตสํ อเจลกาทีนํ อญฺญติตฺถิยาน’’นฺติฯ

เตสนฺติ อญฺญติตฺถิยานํฯ ภาชนํ นิกฺขิปิตฺวาติ อามิสภริตํ ภาชนํ นิกฺขิปิตฺวาฯ พาหิราเลปนฺติ เตลาทิํฯ

อเจลกาทโย ยสฺมา, ติตฺถิยาว มตา อิธ;

ตสฺมา ติตฺถิยนาเมน, ติกจฺเฉโท กโต ตโยฯ

อติตฺถิยสฺส นคฺคสฺส, ตถา ติตฺถิยลิงฺคิโน;

คหฏฺฐสฺสาปิ ภิกฺขุสฺส, กปฺปตีติ วินิจฺฉโยฯ

อติตฺถิยสฺส จิตฺเตน, ติตฺถิยสฺส จ ลิงฺคิโน;

โสตาปนฺนาทิโน ทาตุํ, กปฺปตีตีธ โน มติฯ

อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา

คามํ วา นิคมํ วาติ เอตฺถ นครมฺปิ คามคฺคหเณเนว คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปวิสิสฺสามาติ เอตฺถ คเหตฺวา ‘‘คนฺตฺวา’’ติ ปาฐเสโส, อสมนฺนาหาโร วา ตสฺสา อิตฺถิยา ตสฺมิํ คาเม สนฺนิหิตภาวํ อชานนฺโต วา ‘‘เอหาวุโส, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามา’’ติ ภิกฺขุํ คเหตฺวา คนฺตฺวาติ อตฺโถฯ ยํ กิญฺจิ อามิสนฺติ ยาคุอาทิกํ ยํ กิญฺจิ อามิสํฯ อุยฺโยเชยฺยาติ อตฺตโน กีฬานุรูปํ อิตฺถิํ ทิสฺวา อุยฺโยเชยฺย ปหิเณยฺยฯ เตนาห ‘‘มาตุคาเมน สทฺธิ’’นฺติอาทิฯ อาทิสทฺเทน วุตฺตาวเสสํ กายวจีทฺวารวีติกฺกมํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘คจฺฉา’’ติอาทีนิ วตฺวาติ ‘‘คจฺฉาวุโส, น เม ตยา สทฺธิํ กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหติ, เอกกสฺส เม กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. 275) วตฺวาฯ เอตํ อนาจารเมวาติ เอตํ ยถาวุตฺตํ หสนาทิอนาจารเมวฯ น อญฺญํ ปติรูปํ การณนฺติ ฐเปตฺวา วุตฺตปฺปการํ อนาจารํ อุภินฺนํ เอกโต น ยาปนาทิํ อญฺญํ ปติรูปการณํ ปจฺจยํ กริตฺวา น โหตีติ อตฺโถฯ อสฺสาติ อุยฺโยชกสฺสฯ โสติ โย อุยฺโยชิโต, โสฯ

อนุปสมฺปนฺเนติ สามเณเรฯ โสว อิธ อนุปสมฺปนฺโนติ อธิปฺเปโตติ วทนฺติฯ อุภินฺนมฺปีติ อุปสมฺปนฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส วาติ ทฺวินฺนมฺปิฯ

กลิสาสนาโรปเนติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 277) กลีติ โกโธ, ตสฺส สาสนํ อาณํ กลิสาสนํ , ตสฺสาโรปเนติ อตฺโถ, ‘‘อปฺเปว นาม อิมินาปิ อุพฺพาฬฺโห ปกฺกเมยฺยา’’ติ โกธวเสน ฐานนิสชฺชาทีสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปสฺสถ โภ อิมสฺส ฐานํ นิสชฺชํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ, ขาณุ วิย ติฏฺฐติ, สุนโข วิย นิสีทติ, มกฺกโฏ วิย อิโต จิโต จ วิโลเกตี’’ติ เอวํ อมนาปวจนสฺส ภณเนติ วุตฺตํ โหติฯ สุทฺธจิตฺเตน ปเนวํ ภณเน โทโส นตฺถิฯ เอวมาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘มหคฺฆํ ภณฺฑํ ปสฺสิตฺวา โลภธมฺมํ อุปฺปาเทสฺสตี’’ติ อุยฺโยเชติ, ‘‘มาตุคามํ ปสฺสิตฺวา อนภิรติํ อุปฺปาเทสฺสตี’’ติ อุยฺโยเชติ, ‘‘คิลานสฺส วา โอหิยฺยกสฺส วา วิหารปาลสฺส วา ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ขาทนียํ วา นีหรา’’ติ อุยฺโยเชติ, ‘‘น อนาจารํ อาจริตุกาโม สติ กรณีเย อุยฺโยเชตี’’ติ (ปาจิ. 278) เอเตสํ คหณํฯ

อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘สโภชเน’’ติ พาหิรตฺถสมาโสยํ, อุภสทฺเท อุการสฺส จ โลโปติ อาห ‘‘สห อุโภหิ ชเนหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุโภหิ ชเนหีติ ชายา จ ปติ จาติ อุโภหิ ชเนหิฯ ภุญฺชิตพฺพนฺติ วา โภชนํ, อิตฺถี จ ปุริโส จ, เตน สห วตฺตตีติ สโภชนนฺติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ ราคปริยุฏฺฐิตสฺสาติ เมถุนาธิปฺปายสฺสฯ สยนิฆรนฺติ สยนียฆรํ, วาสเคหนฺติ อตฺโถฯ มหลฺลกสฺสาติ มหลฺลกสฺส สยนิฆรสฺสฯ ปิฏฺฐสงฺฆาฏโตติ ทฺวารพาหโต ขุทฺทกสฺส วาติ ยถา ตถา วา กตสฺส ขุทฺทกสฺส สยนิฆรสฺสฯ เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา นิสีเทยฺยาติ ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสีเทยฺยฯ ขุทฺทกํ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.280) นาม สยนิฆรํ วิตฺถารโต ปญฺจหตฺถปฺปมาณํ โหติ, ตสฺส จ มชฺฌิมฏฺฐานํ ปิฏฺฐสงฺฆาฏโต อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณเมว โหติ, ตสฺมา ตาทิเส สยนิฆเร ปิฏฺฐสงฺฆาฏโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา นิสินฺโน ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสินฺโน นาม โหติฯ เอวํ นิสินฺโน จ เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา นิสินฺโน นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสีทตี’’ติ (ปาจิ. 281)ฯ สจิตฺตกญฺเจตฺถ อนุปวิสิตฺวา นิสีทนจิตฺเตน ทฏฺฐพฺพํฯ

สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-5. รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา

จตุตฺถปญฺจมสิกฺขาปเท ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ อนิยตทฺวเย วุตฺตเมวาติ อาห ‘‘เสโส กถานโย อนิยตทฺวเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติฯ

รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

อนฺโตอุปจารสีมาย ทสฺสนูปจาเร ภิกฺขุํ ทิสฺวาติ ยตฺถ ฐิตสฺส กุลานิ ปยิรุปาสนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตโต ปฏฺฐาย คจฺฉนฺโต อนฺโตอุปจารสีมาย ทสฺสนูปจาเร ภิกฺขุํ ปสฺเส วา อภิมุเข วา ทิสฺวาฯ ปกติวจเนนาติ ยํ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ฐิเตน โสตุํ สกฺกา, ตาทิเสน วจเนน, อิโต จิโต จ ปริเยสิตฺวา อาโรจนกิจฺจํ ปน นตฺถิฯ โย หิ เอวํ ปริเยสิตพฺโพ, โส อสนฺโตเยวฯ เตนาห ‘‘ตาทิส’’นฺติอาทิฯ อนาปุจฺฉิตฺวาติ อนาโรเจตฺวาฯ

อนฺตรารามภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยปฏิกฺกมนภตฺติยฆรานีติ เอตฺถ อนฺตรารามนฺติ อนฺโตคาเม วิหาโรฯ ปฏิกฺกมนนฺติ อาสนสาลาฯ ภตฺติยฆรนฺติ นิมนฺติตฆรํ วา สลากภตฺตาทิทายกานํ วา ฆรํฯ อาปทาสูติ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเยสุฯ กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ กุเลสุ จาริตฺตาปชฺชนํ กิริยํ, อนาปุจฺฉนํ อกิริยนฺติ เวทิตพฺพํฯ

จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา

สพฺพญฺเจตํ วตฺถุวเสน วุตฺตนฺติ ‘‘อคิลาเนน ภิกฺขุนา จตุมาสปจฺจยปวารณา สาทิตพฺพา อญฺญตฺร ปุนปวารณาย อญฺญตฺร นิจฺจปวารณายา’’ติ (ปาจิ. 306) เอตํ สพฺพํ สิกฺขาปทนิทานสงฺขาตสฺส วตฺถุโน วเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ มหานาเมน สกฺเกน ‘‘อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, สงฺฆํ จตุมาสํ เภสชฺเชน ปวาเรตุ’’นฺติอาทินา (ปาจิ. 303) อุสฺสนฺนุสฺสนฺเนน จ เภสชฺเชน จตุมาสํ ปุน นิจฺจํ ปวารณา กตา, ตสฺมา ภควตา ตสฺส วเสน เอวํ วุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญตฺร ปุนปวารณายาติ ยทิ ปุนปวารณา อตฺถิ, ตํ ฐเปตฺวาฯ อญฺญตฺร นิจฺจปวารณายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ยทิ ปน ตาปิ อตฺถิ, สาทิตพฺพาวาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ ติสฺสํ ปวารณายํฯ เภสชฺเชหิ วา ปริจฺเฉโท กโต โหตีติ ‘‘สปฺปิ เตล’’นฺติ เอวมาทินา นามวเสน วา ‘‘ปตฺเถน นาฬิยา อาฬฺหเกนา’’ติอาทินา ปริมาณวเสน วา ‘‘เอตฺตกานิ วา เภสชฺชานิ วิญฺญาเปตพฺพานี’’ติ เภสชฺเชหิ ปริจฺเฉโท กโต โหติฯ นเภสชฺชกรณีเยติ มิสฺสกภตฺเตนาปิ เจ ยาเปตุํ สกฺโกติ, นเภสชฺชกรณียํ นาม โหติฯ อญฺญํ เภสชฺชนฺติ สปฺปินา ปวาริโต เตลํ, อาฬฺหเกน ปวาริโต โทณํฯ

ยถาภูตํ อาจิกฺขิตฺวาติ ‘‘อิเมหิ ตยา เภสชฺเชหิ ปวาริตมฺหา, อมฺหากญฺจ อิมินา จ อิมินา จ เภสชฺเชน อตฺโถ, ยาสุ ตยา รตฺตีสุ ปวาริตมฺหา, ตา รตฺติโย วีติวตฺตา, อมฺหากญฺจ เภสชฺเชน อตฺโถ’’ติ ยถาภูตํ อาโรเจตฺวาฯ เอวญฺจ วิญฺญาเปตุํ คิลาโนว ลภติ, น อิตโรฯ

มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา

จตุรงฺคินินฺติ หตฺถิอสฺสรถปตฺตีติ จตฺตาริ องฺคานิ เอติสฺสาติ จตุรงฺคินี, ตํ จตุรงฺคินิํฯ ‘‘ทฺวาทสปุริโส หตฺถี, ติปุริโส อสฺโส, จตุปุริโส รโถ, จตฺตาโร ปุริสา สรหตฺถา ปตฺตี’’ติ (ปาจิ. 314) อยํ ปจฺฉิมโกฏิยา จตุรงฺคสมนฺนาคตา เสนา นาม, อีทิสํ เสนนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปน วิชหิตฺวาติ เกนจิ อนฺตริตา วา นินฺนํ โอรุฬฺหา วา น ทิสฺสติ, อิธ ฐตฺวาน สกฺกา ทฏฺฐุนฺติ ตํ ทสฺสนูปจารํ วิชหิตฺวา อญฺญํ ฐานํ คนฺตฺวาฯ

เสนาทสฺสนวตฺถุสฺมินฺติ เสนํ ทสฺสนาย คมนวตฺถุสฺมิํฯ อยเมว วา ปาโฐฯ

หตฺถิอาทีสุ เอกเมกนฺติ หตฺถิอาทีสุ จตูสุ องฺเคสุ เอกเมกํ, อนฺตมโส เอกปุริสารุฬฺหหตฺถิมฺปิ เอกมฺปิ สรหตฺถํ ปุริสนฺติ อตฺโถฯ อนุยฺยุตฺตา นาม ราชา อุยฺยานํ วา นทิํ วา คจฺฉติ, เอวํ อนุยฺยุตฺตา โหติฯ ตถารูปปฺปจฺจเยติ ‘‘มาตุโล เสนาย คิลาโน โหตี’’ติอาทิเก (ปาจิ. 312) อนุรูปการเณ สติฯ อาปทาสูติ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเยสุ ‘‘เอตฺถ คโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ คจฺฉโต อนาปตฺติฯ

อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา

ปฏิเสนารุทฺธายาติ ยถา สญฺจาโร ฉิชฺชติ, เอวํ ปฏิเสนาย รุทฺธาย เสนายฯ เกนจิ ปลิพุทฺธสฺสาติ เวริเกน วา อิสฺสเรน วา เกนจิ รุทฺธสฺสฯ

เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา

สมฺปหารฏฺฐานสฺสาติ ยุทฺธภูมิยาฯ พลสฺส อคฺคํ ชานนฺตีติ ‘‘เอตฺตกา หตฺถี, เอตฺตกา อสฺสา, เอตฺตกา รถา, เอตฺตกา ปตฺตี’’ติ (ปาจิ. 324) พลสฺส โกฏฺฐาสํ ชานนฺติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิหารคฺเคนา’’ติอาทีสุ (จูฬว. 318) วิย โกฏฺฐาสตฺโถ เหตฺถ อคฺคสทฺโทฯ เตนาห ‘‘พลคณนฏฺฐานนฺติ อตฺโถ’’ติฯ เสนาย วิยูหนฺติ ‘‘อิโต หตฺถี โหนฺตุ, อิโต อสฺสา โหนฺตุ, อิโต รถา โหนฺตุ, อิโต ปตฺตี โหนฺตู’’ติ (ปาจิ. 324) เสนาย ฐปนํ, ราสิํ กตฺวา ฐปนนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เสนาสนฺนิเวสสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ ทฺวาทสปุริโส หตฺถีติ จตฺตาโร อาโรหกา, เอเกกปาทรกฺขกา ทฺเว ทฺเวติ เอวํ ทฺวาทสปุริโส หตฺถีฯ ติปุริโส อสฺโสติ เอโก อาโรหโก, ทฺเว ปาทรกฺขกาติ เอวํ ติปุริโส อสฺโสฯ จตุปุริโส รโถติ เอโก สารถิ, เอโก โยโธ, ทฺเว อาณิรกฺขกาติ เอวํ จตุปุริโส รโถติฯ

อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อเจลกวคฺโค ปญฺจโมฯ

6. สุราปานวคฺโค

1. สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา

ปิฏฺฐาทีหิ กตํ มชฺชํ สุราติ ปิฏฺฐปูวโอทนกิณฺณสมฺภาเรหิ กตํ มชฺชํ สุราติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปิฏฺฐสุรา, ปูวสุรา, โอทนสุรา, กิณฺณปกฺขิตฺตา, สมฺภารสํยุตฺตาติ (ปาจิ. 328) อิมานิ ปญฺจ สุรา นามาติฯ ตตฺถ ปิฏฺฐํ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา มทฺทิตฺวา กตา ปิฏฺฐสุรา (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.326-328)ฯ เอวํ เสสาสุปิฯ กิณฺณาติ ปน ตสฺสา สุราย พีชํ วุจฺจติฯ เย ‘‘สุราโมทกา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, เต ปกฺขิปิตฺวา กตา กิณฺณปกฺขิตฺตาฯ หรีตกิสาสปาทินานาสมฺภาเรหิ สํโยชิตา สมฺภารสํยุตฺตาฯ

ปุปฺผาทีหิ กโต อาสโว เมรยนฺติ ปุปฺผผลมธุคุฬสมฺภาเรหิ กโต จิรปริวาสิโต เมรยนฺติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปุปฺผาสโว, ผลาสโว, มธฺวาสโว, คุฬาสโว, สมฺภารสํยุตฺโตติ ปญฺจเมรยํ นามาติฯ ตตฺถ มธุกตาลนาฬิเกราทิ ปุปฺผรโส จิรปริวาสิโต ปุปฺผาสโวฯ ปนสาทิผลรโส ผลาสโวฯ มุทฺทิการโส มธฺวาสโวฯ สมนฺตปาสาทิกายํ ปน ‘‘ผลาสโว นาม มุทฺทิกาผลาทีนิ มทฺทิตฺวา เตสํ รเสน กโตฯ มธฺวาสโว นาม มุทฺทิกานํ ชาติรเสน กโต, มกฺขิกามธุนาปิ กรียตีติ วทนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 328) วุตฺตํฯ อุจฺฉุรโส คุฬาสโวฯ หรีตกามลกกฏุกภณฺฑาทินานาสมฺภารานํ รโส จิรปริวาสิโต สมฺภารสํยุตฺโตฯ เอตฺถ จ สุราย, เมรยสฺส จ สมาเนปิ สมฺภารสํโยเค มทฺทิตฺวา กตา สุรา, จิรปริวาสิตมตฺเตน เมรยนฺติ เอวมิเมสํ นานากรณํ ทฏฺฐพฺพํฯ พีชโต ปฏฺฐายาติ สมฺภาเร ปฏิยาเทตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิตฺตกาลโต เจว ตาลนาฬิเกราทีนํ ปุปฺผรสสฺส อภินวกาลโต จ ปฏฺฐายฯ

โลณโสวีรกํ วา สุตฺตํ วาติ อิเม ทฺเว อเนเกหิ เภสชฺเชหิ อภิสงฺขตา อาสววิเสสาฯ วาสคฺคาหาปนตฺถนฺติ สุคนฺธภาวคาหาปนตฺถํฯ วตฺถุํ อชานนตาย เจตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพาฯ อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชํฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ ปฐมปาราชิกวณฺณนาย วุตฺตนยเมวฯ

สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา

หสาธิปฺปายสฺสาติ ขิฑฺฑาธิปฺปายสฺส, อิมินา กายสํสคฺคาธิปฺปายํ ปฏิกฺขิปติฯ

เอตฺถ จ ภิกฺขุนิมฺปิ หสาธิปฺปาเยน ผุสโต ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํฯ ตถา ภิกฺขุมฺปิ ผุสนฺติยา ภิกฺขุนิยาติ อาห ‘‘อิธ ปน ภิกฺขุนีปิ ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุ จ ภิกฺขุนิยา อนุปสมฺปนฺโน เอวา’’ติฯ กายปฺปฏิพทฺธาทีสุ สพฺพตฺถาติ ‘‘กาเยน กายปฺปฏิพทฺเธ, กายปฺปฏิพทฺเธน กาเย, กายปฺปฏิพทฺเธน กายปฺปฏิพทฺเธ, นิสฺสคฺคิเยน กาเย, นิสฺสคฺคิเยน กายปฺปฏิพทฺเธ, นิสฺสคฺคิเยน นิสฺสคฺคิเย’’ติ (ปาจิ. 332) สพฺพตฺถฯ สติ กรณีเย อามสโตติ สติ กรณีเย ปุริสํ อามสโต อนาปตฺติฯ อิตฺถี ปน สติ กรณีเยปิ อามสิตุํ น วฏฺฏติฯ

องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา

อุปริโคปฺผเกติ โคปฺผกานํ อุปริภาคปฺปมาเณฯ หสาธิปฺปาโยติ กีฬาธิปฺปาโยฯ เยน เยน องฺเคนาติ หตฺถปาทาทีสุ เยน เยน องฺเคนฯ ตถา นาวาย กีฬโตติ ผิยาริตฺตาทีหิ นาวํ ปาเชนฺตสฺส วา ตีเร อุสฺสาเรนฺตสฺส วา ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ

หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา

ทุวิธญฺเหตฺถ อนาทริยํ ปุคฺคลานาทริยญฺจ ธมฺมานาทริยญฺจาติ อาห ‘‘ปุคฺคลสฺส วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ โย ภิกฺขุ อุปสมฺปนฺเนน ปญฺญตฺเตน วุจฺจมาโน ‘‘อยํ อุกฺขิตฺตโก วา วมฺภิโต วา ครหิโต วา, อิมสฺส วจนํ อกตํ ภวิสฺสตี’’ติ (ปาจิ. 342) อนาทริยํ กโรติ, อยํ ปุคฺคเล อนาทริยํ กโรติ นามฯ โย ปน ปญฺญตฺเตน วุจฺจมาโน ‘‘กถายํ นสฺเสยฺย วา วินสฺเสยฺย วา อนฺตรธาเยยฺย วา’’ติ, ตํ วา นสิกฺขิตุกาโม อนาทริยํ กโรติ, อยํ ธมฺเม อนาทริยํ กโรติ นามฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

อิทํ น สลฺเลขาย สํวตฺตตีติ สมฺมา กิเลเส ลิขตีติ สลฺเลโข, อปฺปิจฺฉตา, ตทตฺถํ นยิทํ สํวตฺตติฯ อาทิสทฺเทน ‘‘อิทํ น ธุตตฺถาย สํวตฺตติ, น ปาสาทิกตาย, น อปจยาย, น วีริยารมฺภาย สํวตฺตตี’’ติ (ปาจิ. 343) อิทํ สงฺคณฺหาติฯ อปญฺญตฺเตนาติ สุตฺเต วา อภิธมฺเม วา อาคเตนฯ ปเวณิอาคตนฺติ สงฺคีติกาลโต ปฏฺฐาย มหากสฺสปาทิอาจริยปรมฺปราย อาคตํฯ สเจ ปน ยสฺมา อุจฺฉุรโส สตฺตาหกาลิโก, ตสฺส กสโฏ ยาวชีวิโก, ทฺวินฺนํเยว สมวาโย อุจฺฉุยฏฺฐิ, ตสฺมา วิกาเล อุจฺฉุยฏฺฐิํ ขาทิตุํ วฏฺฏติ คุฬหรีตกํ วิยาติ เอวมาทิกํ คารยฺหาจริยุคฺคหํ คเหตฺวา ‘‘เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโห ปริปุจฺฉา’’ติ ภณติ, อาปตฺติเยวฯ

อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ภิํสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา

รูปาทีนีติ ภยานกานิ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพานิฯ ภยานกกถนฺติ โจรกนฺตารวาฬกนฺตารปิสาจกนฺตารปฺปฏิสํยุตฺตกถํฯ

ภิํสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. โชติสิกฺขาปทวณฺณนา

อคิลาโนติ ยสฺส วินา อคฺคินา ผาสุ โหติ, โส อิธ อคิลาโน นามฯ โชตินฺติ อคฺคิํฯ

ภคฺเคสูติ เอวํนามเก ชนปเทฯ ภคฺคานาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหิสทฺเทน ‘‘ภคฺคา’’ติ วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภคฺเคสูติ เอวํนามเก ชนปเท’’ติฯ ตถา ปติลาตํ อุกฺขิปนฺตสฺสาติ ฑยฺหมานํ อลาตํ ปติตํ อุกฺขิปนฺตสฺส ตถา ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ

ตญฺจาติ ทุกฺกฏํ ปรามสติฯ อวิชฺฌาตนฺติ อนิพฺพุตาลาตํฯ ปทีปโชติกชนฺตาฆเรติ ปทีปุชฺชลนปตฺตปจนเสทกมฺมาทีสุ โชติกรเณ อคฺคิสาลายญฺจ สมาทหนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ ตถารูปปฺปจฺจเยติ ฐเปตฺวา ปทีปาทีนิ อญฺญสฺมิมฺปิ ตถารูปปจฺจเยฯ อาปทาสูติ ทุฏฺฐวาฬมิคอมนุสฺเสหิ อุปทฺทเวสุฯ

โชติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. นหานสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ ‘‘วสฺสานสฺส ปฐโม มาโส’’อิจฺเจเต อฑฺฒเตยฺยมาสา อุณฺหสมโย, ปริฬาหสมโยติ คิมฺหานํ เสโส ทิยฑฺโฒ มาโส อุณฺหสมโย, วสฺสานสฺส ปฐโม มาโส ปริฬาหสมโยติ เอวํ เอเต อฑฺฒเตยฺยมาสา กเมน อุณฺหสมโย, ปริฬาหสมโย นาม โหตีติ อตฺโถ เตเนว ปทภาชนิยํ ‘‘อุณฺหสมโย นาม ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ, ‘‘ปริฬาหสมโย นาม วสฺสานสฺส ปฐโม มาโส’’ติ วุตฺตํฯ ยทา วินา นหาเนน น ผาสุ โหติ, อยํ คิลานสมโยฯ ปทภาชนิยํ (ปาจิ. 364) ปน คิลาเน นิจฺฉิเต คิลานกาโล นิจฺฉิโตว โหตีติ ‘‘ยสฺส วินา นหาเนน น ผาสุ โหติ, ‘คิลานสมโย’ติ นหายิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปริเวณสมฺมชฺชนมตฺตมฺปีติ อนฺตมโส ปริเวณสมฺมชฺชนมตฺตมฺปิฯ

วาลุกํ อุกฺกิริตฺวาติ สุกฺขาย นทิยา วาลิกํ อุตฺติริตฺวาฯ อาวาเฏสุปีติ ปิ-สทฺเทน นทิยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ อาปทาสูติ ภมราทีหิ อนุพนฺเธสุฯ

นหานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา

ลาภสทฺโทยํ กมฺมสาธโน ‘‘โก ภวตา ลาโภ ลทฺโธ’’ติอาทีสุ วิย, โส เจตฺถ อตีตกาลิโกติ อาห ‘‘อลพฺภีติ ลโภ’’ติ , ลทฺธนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ลโภ เอว ลาโภ’’ติ อิมินา สกตฺเถ ณปจฺจโยติ ทสฺเสติฯ กิํ อลพฺภีติ กิํ ลทฺธํฯ นวนฺติ อภินวํฯ เอตฺตาวตา จ นวญฺจ ตํ จีวรญฺจาติ นวจีวรํ, นวจีวรํ ลาโภ เอเตนาติ นวจีวรลาโภติ เอวเมตฺถ สมาโส ทฏฺฐพฺโพติฯ ยทิ เอวํ กถํ ‘‘นวํ จีวรลาเภนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิติ นวจีวรลาเภนา’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ ‘‘วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิม’’นฺติ น วุตฺตตฺตา จีวรนฺติ ยํ นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา สกฺกา โหติ, ตเทว เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘นิวาสนปารุปนุปคํ จีวร’’นฺติฯ ‘‘ทุพฺพณฺณกรณํ อาทาตพฺพ’’นฺติ เอตํ กปฺปพินฺทุํ สนฺธาย วุตฺตํ, น นีลาทีหิ สกลจีวรํ ทุพฺพณฺณกรณํ, ตญฺจ ปน กปฺปํ อาทิยนฺเตน จีวรํ รชิตฺวา จตูสุ วา โกเณสุ, ตีสุ วา ทฺวีสุ วา เอกสฺมิํ วา โกเณ โมรสฺส อกฺขิมณฺฑลมตฺตํ วา มงฺคุลปิฏฺฐิมตฺตํ วา อาทาตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิฯ กํสนีเลนาติ จมฺมการนีเลนฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘อโยมลํ โลหมลํ, เอตํ กํสนีลํ นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 368) วุตฺตํ ฯ ปตฺตนีเลนาติ เยน เกนจิ นีลวณฺเณน ปณฺณรเสนฯ กปฺปพินฺทุํ อาทิยิตฺวาติ วฏฺฏํ เอกํ กปฺปพินฺทุํ อาทิยิตฺวาฯ

ปาฬิกปฺปกณฺณิกกปฺปาทโย ปน สพฺพฏฺฐกถาสุ ปฏิสิทฺธาฯ อคฺคฬาทีนิ กปฺปกตจีวเร ปน ปจฺฉา อาโรเปตฺวา กปฺปกรณกิจฺจํ นตฺถีติ อาห ‘‘ปจฺฉา อาโรปิเตสู’’ติอาทิฯ อคฺคฬอนุวาตปริภณฺเฑสูติ อุทฺธริตฺวา อลฺลิยาปนกขณฺฑปิฏฺฐิอนุวาตกุจฺฉิอนุวาเตสุฯ กิริยากิริยนฺติ นิวาสนปารุปนโต, กปฺปสฺส อนาทานโต กิริยากิริยํฯ

ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา

สมฺมุเขน วิกปฺปนา สมฺมุขวิกปฺปนาฯ ปรมฺมุเขน วิกปฺปนา ปรมฺมุขวิกปฺปนาฯ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวนฺติ อาสนฺนทูรภาวํฯ อาสนฺนทูรภาโว จ อธิฏฺฐาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโตฯ สนฺทิฏฺโฐติ ทิฏฺฐมตฺโต นาติทฬฺหมิตฺโตฯ อกตปจฺจุทฺธารนฺติ ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ ปริภุญฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา’’ติอาทินา อกตปจฺจุทฺธารํฯ เยน วินยกมฺมํ กตนฺติ เยน สทฺธิํ วินยกมฺมํ กตํฯ

ปริโภเคน กายกมฺมํ, อปจฺจุทฺธาราปเนน วจีกมฺมนฺติ อาห ‘‘สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมกถินสทิสาเนวา’’ติฯ กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ ปริภุญฺชนํ กิริยํฯ อปจฺจุทฺธาราปนํ อกิริยํฯ

วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา

อธิฏฺฐานุปคนฺติ อธิฏฺฐานโยคฺคํ อโยปตฺตญฺเจว มตฺติกาปตฺตญฺจฯ สูกรนฺตกํ นาม กุญฺจิกาโกโส วิย อนฺโต สุสิรํ กตฺวา โกฏฺฏิตํฯ

อญฺญํ ปริกฺขารนฺติ ปาฬิยา อนาคตปตฺตตฺถวิกาทิํฯ ธมฺมกถํ กตฺวาติ ‘‘สมเณน นาม อนิหิตปริกฺขาเรน ภวิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ เอวํ ‘‘ธมฺมกถํ กเถตฺวา ทสฺสามี’’ติ นิกฺขิปโต อนาปตฺติฯ

อปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุราปานวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

7. สปฺปาณกวคฺโค

1. สญฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา

ปาจิตฺติยนฺติ อนฺตมโส มญฺจปีฐํ โสเธนฺโต มงฺคุลพีชเกปิ ปาณสญฺญี นิกฺการุณิกตาย ตํ ภินฺทนฺโต อปเนติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 382), ปาจิตฺติยํฯ เตนาห ‘‘ตํ ขุทฺทกมฺปี’’ติอาทิฯ อุปกฺกมมหนฺตตาย อกุสลํ มหนฺตํ โหตีติ พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวเนหิ ลทฺธาเสวนาย สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย วเสน ปโยคสฺส มหนฺตตฺตา อกุสลํ มหนฺตํ โหติ, มหาสาวชฺชํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

สญฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา

เอตฺถ จ ปฏงฺคปาณกานํ ปตนํ ญตฺวาปิ สุทฺธจิตฺตตาย ปทีปุชฺชลเน วิย สปฺปาณกภาวํ ญตฺวาปิ อุทกสญฺญาย ปริภุญฺชิตพฺพโต ปณฺณตฺติวชฺชตา เวทิตพฺพาฯ

สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา

ตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโนติ เยน เยน วูปสมิตํ, ตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโนฯ ‘‘อกตํ กมฺม’’นฺติอาทีนิ วทนฺโตติ ‘‘อกตํ กมฺมํ, ทุกฺกฏํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺมํ, อนิหตํ ทุนฺนิหตํ ปุน นิหนิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. 394) วทนฺโตฯ ยถาฐิตภาเวน ปติฏฺฐาตุํ น ทเทยฺยาติ เตสํ ปวตฺติ อาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ยํ ปน ธมฺเมน อธิกรณํ นิหตํ, ตํ สุนิหตเมวา’’ติฯ

อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทุฏฺฐุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา

จตฺตาริ ปาราชิกานิ อตฺถุทฺธารวเสน ปทภาชนิยํ ทสฺสิตานีติ อาห ‘‘ทุฏฺฐุลฺลนฺติ สงฺฆาทิเสสํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ เยน เกนจิ อุปาเยนาติ ‘‘สามํ วา ชานาติ, อญฺเญ วา ตสฺส อาโรเจนฺติ, โส วา อาโรเจตี’’ติ (ปาจิ. 399) วุตฺเตสุ เยน เกนจิ อุปาเยนฯ ปาจิตฺติยํ ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเตเยวาติ อธิปฺปาโยฯ สเจ ปจฺฉาปิ อาโรเจติ, ธุรนิกฺเขปเน อาปตฺติโต น มุจฺจติฯ เตนาห ‘‘สเจปี’’ติอาทิฯ สมณสตมฺปิ อาปชฺชติเยวาติ สมณสตมฺปิ สุตฺวา ยทิ ฉาเทติ, ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติเยวาติ อตฺโถฯ เยนสฺส อาโรจิตนฺติ เยน ทุติเยน อสฺส ตติยสฺส อาโรจิตํฯ ตสฺเสวาติ ตสฺส ทุติยสฺเสวฯ อาโรเจตีติ ปฏิจฺฉาทนตฺถเมว ‘‘มา กสฺสจิ อาโรเจสี’’ติ วทติฯ โกฏิฉินฺนา โหตีติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.399) ยสฺมา ปฏิจฺฉาทนปจฺจยา อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวาว ทุติเยน ตติยสฺส อาโรจิตํ, ตสฺมา ตปฺปจฺจยา ปุน เตน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติยา อภาวโต อาปตฺติยา โกฏิ ฉินฺนา นาม โหติฯ

อาทิปเทติ ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติสญฺญี, เวมติโก, อทุฏฺฐุลฺลาปตฺติสญฺญีติ อิเมสุ ตีสุ ‘‘ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติสญฺญี ปฏิจฺฉาเทตี’’ติ (ปาจิ. 400) อิมสฺมิํ ปฐมปเทฯ อิตเรสุ ทฺวีสูติ ‘‘เวมติโก ปฏิจฺฉาเทติ, อทุฏฺฐุลฺลาปตฺติสญฺญี ปฏิจฺฉาเทตี’’ติ อิเมสุ ปเทสุฯ อทุฏฺฐุลฺลายาติ อวเสสปญฺจาปตฺติกฺขนฺเธฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺฐุลฺเล วา อทุฏฺฐุลฺเล วา อชฺฌาจาเรติ อนุปสมฺปนฺนสฺส ปุริมปญฺจสิกฺขาปทวีติกฺกมสงฺขาเต ทุฏฺฐุลฺเล วา อิตรสฺมิํ อทุฏฺฐุลฺเล วา อชฺฌาจาเรฯ ยํ ปน สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฏฺฐิ จ กายสํสคฺโค จาติ อยํ ทุฏฺฐุลฺลอชฺฌาจาโร นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 400) วุตฺตํ, ตํ ทุฏฺฐุลฺลาโรจนสิกฺขาปทฏฺฐกถาย (ปาจิ. อฏฺฐ. 78 อาทโย) น สเมติ, น จาปิ เอวํ วตฺตุํ ยุชฺชติ ‘‘อาโรจเน อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺฐุลฺลํ อญฺญถา อธิปฺเปตํ, ปฏิจฺฉาทเน อญฺญถา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 400) วิเสสการณสฺสานุปลพฺภนโต, ตสฺมา ตํ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ

ทุฏฺฐุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา

คพฺภวีโสปิ หิ ‘‘ปริปุณฺณวีโส’’ ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐายาติ ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฐมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ ปฐมํ วิญฺญาณํ ปาตุภูตํ, ตํ อาทิํ กตฺวาฯ โสติ โย ปุคฺคโล อูนวีสติวสฺโส อุปสมฺปาทิโต, โส ปุคฺคโลฯ อญฺญํ อุปสมฺปาเทตีติ อุปชฺฌาโย วา กมฺมวาจาจริโย วา หุตฺวา อญฺญํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปาเทติฯ ตนฺติ อูนวีสติวสฺสํ ปุคฺคลํฯ สีมํ วา สมฺมนฺนตีติ นวํ สีมํ พนฺธติฯ

อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา

ราชานํ วา วญฺเจตฺวาติ ราชานํ เถเนตฺวา รญฺโญ สนฺตกํ กิญฺจิ คเหตฺวา, ‘‘อิทานิ ตสฺส น ทสฺสามา’’ติ มคฺคปฺปฏิปนฺนา อกตกมฺมา เจว กตกมฺมา จ โจราติ วุตฺตํ โหติฯ เอส นโย สุงฺกํ ปริหริตุกามาติ เอตฺถาปิฯ

กาลวิสงฺเกเตนาติ กาลสฺส วิสงฺเกเตน, ทิวสวิสงฺเกเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ มคฺควิสงฺเกเตน, ปน อฏวิวิสงฺเกเตน วา คจฺฉโต อาปตฺติเยวฯ

เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา

มาตุคาเมนาติ อิตฺถิยาฯ เอกโตอุปสมฺปนฺนา, ปน สิกฺขมานา, สามเณรี จาติ อิมา ติสฺโสปิ อิธ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ อิมาสํ ปน ติสฺสนฺนํ สมโย รกฺขติฯ อยเมตาสํ, มาตุคามสฺส จ วิเสโสติ เวทิตพฺพํฯ

สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อริฏฺฐสิกฺขาปทวณฺณนา

ตํตํสมฺปตฺติยา (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.417) วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอนตฺโถ, อนติกฺกมนตฺเถน ตสฺมิํ อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกาฯ เตนาห ‘‘สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.234)ฯ เต กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทปญฺญตฺติวีติกฺกมวเสน ปญฺจวิธาติ เอตฺถ จ ปญฺจานนฺตริยกมฺมํ กมฺมนฺตรายิกํ นาม, ตถา ภิกฺขุนิทูสกกมฺมํฯ ตํ ปน โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรติ, น สคฺคสฺสฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมา กิเลสนฺตรายิกา นามฯ ปณฺฑกติรจฺฉานคตอุภโตพฺยญฺชนกานํ ปฏิสนฺธิธมฺมา วิปากนฺตรายิกา นามฯ อริยูปวาทา อุปวาทนฺตรายิกา นามฯ เต ปน ยาว อริเย น ขมาเปนฺติ, ตาวเทว, น ตโต ปรํฯ สญฺจิจฺจ อาปนฺนา อาปตฺติโย ปญฺญตฺติวีติกฺกมนฺตรายิกา นามฯ ตาปิ ยาว ภิกฺขุภาวํ วา ปฏิชานาติ, น วุฏฺฐาติ วา น เทเสติ วา, ตาวเทว, น ตโต ปรํฯ

ตตฺรายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.234; ปาจิ. อฏฺฐ. 417) อริฏฺโฐ ภิกฺขุ พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก เสสนฺตรายิเก ชานาติ, วินเย ปน อโกวิทตฺตา ปณฺณตฺติวีติกฺกมนฺตรายิเก น ชานาติ, ตสฺมา รโหคโต เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อิเม อาคาริกา ปญฺจ กามคุเณ ปริภุญฺชนฺตา โสตาปนฺนาปิ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ โหนฺติ, ภิกฺขูปิ มนาปิกานิ จกฺขุวิญฺเญยฺยานิ รูปานิ ปสฺสนฺติ…เป.… กายวิญฺเญยฺเย โผฏฺฐพฺเพ ผุสนฺติ, มุทุกานิ อตฺถรณปาวุรณาทีนิ ปริภุญฺชนฺติ, เอตํ สพฺพํ วฏฺฏติฯ กสฺมา? อิตฺถิรูปา…เป.… อิตฺถิโผฏฺฐพฺพา เอว น วฏฺฏนฺติ, เอเตปิ วฏฺฏนฺตี’’ติ เอวํ รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวา สจฺฉนฺทราคปริโภคญฺจ นิจฺฉนฺทราคปริโภคญฺจ เอกํ กตฺวา ถูลวาเกหิ สทฺธิํ อติสุขุมสุตฺตํ ฆเฏนฺโต วิย, สาสเปน สทฺธิํ สิเนรุํ อุปสํหรนฺโต วิย จ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กิํ ภควตา มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺเตน วิย มหตา อุสฺสาเหน ปฐมปาราชิกํ ปญฺญตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ โทโส’’ติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ ปฏิวิรุชฺฌนฺโต ภพฺพปุคฺคลานํ อาสํ ฉินฺทนฺโต ชินสฺส อาณาจกฺเก ปหารมทาสิฯ เตนาห ‘‘เตสู’’ติอาทิฯ

ตตฺถ เตสูติ ยถาวุตฺเตสุ อนฺตราเยสุฯ อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามาติ เอตฺถ อฏฺฐิกงฺกลํ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.417) นาม อุรฏฺฐิ วา ปิฏฺฐิกณฺฏกํ วา สีสฏฺฐิ วาฯ ตญฺหิ นิมฺมํสตฺตา ‘‘กงฺกล’’นฺติ วุจฺจติฯ วิคตมํสาย หิ อฏฺฐิสงฺขลิกาย เอกฏฺฐิมฺหิ วา กงฺกลสทฺโท นิรุฬฺโห , ตํสทิสา กามา อปฺปสฺสาทฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ อาทิสทฺเทน ‘‘มํสเปสูปมา กามา, ติณุกฺกูปมา กามา, องฺคารกาสูปมา กามา, สุปินกูปมา กามา, ยาจิตกูปมา กามา, รุกฺขผลูปมา กามา, อสิสูนูปมา กามา, สตฺติสูลูปมา กามา, สปฺปสิรูปมา กามา’’ติ (ม. นิ. 1.234, 236; 2.43-48; ปาจิ. 417; จูฬว. 65) เอเตสํ คหณํฯ

ตตฺถ มํสเปสูปมา กามา (ปาจิ. อฏฺฐ. 417) พหุสาธารณฏฺเฐนฯ ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนฏฺเฐนฯ องฺคารกาสูปมา กามา มหาภิตาปนฏฺเฐนฯ สุปินกูปมา กามา อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐนฯ ยาจิตกูปมา กามา ตาวกาลิกฏฺเฐนฯ รุกฺขผลูปมา กามา สพฺพงฺคปจฺจงฺคปลิภญฺชนฏฺเฐนฯ อสิสูนูปมา อธิกุฏฺฏนฏฺเฐนฯ สตฺติสูลูปมา วินิวิชฺฌนฏฺเฐนฯ สปฺปสิรูปมา สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเฐนฯ

ตเถวาติ ‘‘มา อายสฺมา’’ติอาทีหิฯ อิตเรสนฺติ โส สงฺฆมชฺฌํ อากฑฺฒิตฺวา เยหิ ‘‘มา อายสฺมา’’ติอาทินา วุตฺโต, ตตฺถ เตหิ อญฺเญสํ สุตานํ ภิกฺขูนํฯ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมนาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตํ อุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา (ปาจิ. 420) ปทภาชนิยํ วุตฺเตน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมนฯ

อริฏฺฐสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา

อกตานุธมฺเมนาติ อุกฺขิปิตฺวา อโนสาริเตนฯ เตนาห ‘‘อนุธมฺโม วุจฺจตี’’ติอาทิฯ เอตฺถ อนุธมฺโมติ โอสารณา วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ อุกฺเขปนียกมฺมสฺสานุรูโป, ปจฺฉา กตฺตพฺโพ วา ธมฺโมติ อนุธมฺโมฯ อนุโลมวตฺตํ ทิสฺวาติ ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ, น นิสฺสโย ทาตพฺโพ’’ติอาทิกํ (จูฬว. 70) อฏฺฐารสวิธํ วตฺตํ ทิสฺวา, เอเตสุ อฏฺฐารสสุ อนุโลมวตฺเตสุ วตฺตนฺตํ ทิสฺวาติ อธิปฺปาโยฯ อามิสสมฺโภคํ วา ธมฺมสมฺโภคํ วาติ เอตฺถ ยํ กิญฺจิ อามิสสฺส ทานํ, ปฏิคฺคหณญฺจ อามิสสมฺโภโคฯ ธมฺมสฺส อุทฺทิสนํ, อุทฺทิสาปนญฺจ ธมฺมสมฺโภโคฯ สํวเสยฺยาติ ‘‘อุโปสถํ วา ปวารณํ วา สงฺฆกมฺมํ วา’’ติ (ปาจิ. 425) เอวํ ปทภาชนิยํ วุตฺตํ ติวิธํ สํวาสํ กเรยฺยฯ ยสฺมา ปเนตฺถ อุโปสถปวารณาปิ สงฺเฆหิเยว กาตพฺพตฺตา สงฺฆกมฺมานิเยว โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อุโปสถาทิกํ สงฺฆกมฺมํ กเรยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ ปโยเค ปโยเคติ ทาเน ทาเน, คหเณ คหเณ จาติ อตฺโถฯ

ปณฺณตฺติํ อชานนฺเตน อรหตาปิ กิริยาพฺยากตจิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา ‘‘ติจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา

ปิเรติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.428) นิปาตปทํ สมฺโพธเน วตฺตมานํ ปรสทฺเทน สมานตฺถํ วทนฺตีติ อาห ‘‘ปร อมามกา’’ติ, อมฺหากํ อนชฺฌตฺติกภูตาติ อตฺโถฯ ปิเรติ วา ‘‘ปรโต’’ติ อิมินา สมานตฺถํ นิปาตปทํ, ตสฺมา จร ปิเรติ ปรโต คจฺฉ, มา อิธ ติฏฺฐาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโมฯ

8. สหธมฺมิกวคฺโค

1. สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา

สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโนติ สหธมฺมิเกน วุจฺจมาโนฯ กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํฯ ‘‘ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สิกฺขิตพฺพตฺตา, เตสํ วา สนฺตกตฺตา ‘สหธมฺมิก’นฺติ ลทฺธนาเมน พุทฺธปญฺญตฺเตน สิกฺขาปเทน วุจฺจมาโนติ อตฺโถ’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา; ปารา. อฏฺฐ. 2.425-426) ทุพฺพจสิกฺขาปเท วุตฺตตฺตา ‘‘สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโนติ อิมสฺสตฺโถ ทุพฺพจสิกฺขาปเท วุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ อนาทริยภยาติ อนาทรกรเณ ภยา, ตตฺถ ปาจิตฺติยภยาติ อตฺโถฯ เลเสน เอวํ วทนฺตสฺสาติ อุชุกํ ‘‘น สิกฺขิสฺสามี’’ติ อวตฺวา ‘‘ยาว น อญฺญํ ภิกฺขุ’’นฺติอาทินา เลเสน วทนฺตสฺสฯ

สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา

ขุทฺทเกหิ จ อนุขุทฺทเกหิ จาติ สงฺฆาทิเสสาทีหิ ขุทฺทเกหิ เจว ถุลฺลจฺจยาทีหิ อนุขุทฺทเกหิ จฯ ฐเปตฺวา หิ จตฺตาริ ปาราชิกานิ อวเสสานิ สพฺพานิ สิกฺขาปทานิ ปริยาเยน ขุทฺทกานิ เจว โหนฺติ อนุขุทฺทกานิ จฯ วุตฺตญฺเหตํ ปญฺจสติกกฺขนฺธเก (จูฬว. 441) –

‘‘กตมานิ ปน, ภนฺเต, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานีติ? เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติฯ เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติฯ

เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส ฐเปตฺวา ทฺเว อนิยเต ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติฯ เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส ฐเปตฺวา ทฺเว อนิยเต ฐเปตฺวา ติํส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติฯ เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส ฐเปตฺวา ทฺเว อนิยเต ฐเปตฺวา ติํส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย ฐเปตฺวา ทฺเวนวุติปาจิตฺติเย ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติฯ เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส ฐเปตฺวา ทฺเว อนิยเต ฐเปตฺวา ติํส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย ฐเปตฺวา ทฺเวนวุติปาจิตฺติเย ฐเปตฺวา จตฺตาโร ปาฏิเทสนีเย ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’’ติฯ

ยํ ปน นาคเสนตฺเถเรน มิลินฺทรญฺญา ปุฏฺเฐน วุตฺตํ ‘‘ทุกฺกฏํ, มหาราช, ขุทฺทกํ สิกฺขาปทํ, ทุพฺภาสิตํ อนุขุทฺทก’’นฺติ (มิ. ป. 4.2.1), ตตฺถ อนฺติมโกฏฺฐาสเมว คเหตฺวา วุตฺตํฯ ตํ วาทปโถปจฺเฉทนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สํวตฺตนมริยาทปริจฺเฉทวจนนฺติ สํวตฺตนสฺส มริยาทา อวธิ สํวตฺตนมริยาทา, ตาย นิยมวเสน โย ปริจฺเฉโท, ตสฺส วจนํ สํวตฺตนมริยาทปริจฺเฉทวจนํฯ อิทานิ ตํ มริยาทํ วิวริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุทฺทิสนฺตีติ อาจริยา อตฺตโน รุจิยา อุทฺทิสนฺติฯ อุทฺทิสาเปนฺตีติ อาจริยํ ยาจิตฺวา อนฺเตวาสิกา อุทฺทิสาเปนฺติฯ สชฺฌายนฺตีติ ธาเรนฺติฯ กุกฺกุจฺจวิปฺปฏิสาโรติ กุกฺกุจฺจสงฺขาโต วิปฺปฏิสาโรฯ วิเหสาวิจิกิจฺฉามโนวิเลขาติ วิเหสาวิจิกิจฺฉาสงฺขาตา มโนวิเลขาฯ ครหเณติ นินฺทเนฯ

อนุปสมฺปนฺนสฺส วิวณฺณเนติ อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก นินฺทโต ตสฺส ตสฺมิํ วิมติํ อุปฺปาเทตุํ วินยวิวณฺณเนฯ

วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา

ตสฺมิํ อนาจาเรติ ตสฺมิํ อนาจาเร อาจิณฺเณฯ โมกฺโข นตฺถีติ ตสฺสา อาปตฺติยา โมกฺโข นตฺถิฯ ตสฺส เตติ ตสฺส ตวฯ อลาภาติ เย อญฺเญสํ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน สาธุกํ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิกรณสฺส อานิสํสสญฺญิตา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา จ ลาภา อิจฺฉิตพฺพา, เต สพฺเพ ตุยฺหํ อลาภา เอว โหนฺติฯ ทุลฺลทฺธนฺติ ปุญฺญวิเสเสน ลทฺธมฺปิ มนุสฺสตฺตํ ทุลฺลทฺธํฯ สาธุกนฺติ สุฏฺฐุฯ อฏฺฐิํ กตฺวาติ อตฺถิกภาวํ กตฺวา, อตฺถิโก หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ญตฺติทุติเยน กมฺเมนาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติอาทินา (ปาจิ. 446) ปทภาชนิยํ วุตฺเตน โมหาโรปนเกน ญตฺติทุติเยน กมฺเมนฯ

อธมฺมกมฺเมติ เอตฺถ โมหาโรปนกมฺมํ อธิปฺเปตํฯ

โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา

ปหารํ ทเทยฺยาติ อนฺตมโส อุปฺปลปตฺตํ อุปาทาย กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อญฺญตเรน ปหารํ ทเทยฺยฯ เอวํ ปน ปหาเร ทินฺเน หตฺโถ วา ภิชฺชตุ, ปาโท วา สีสํ วา, มรตุ วา, ปาจิตฺติยเมวฯ เตนาห ‘‘ปหริตุกามตายา’’ติอาทิฯ

อนุปสมฺปนฺเนติ คหฏฺเฐ วา ปพฺพชิเต วา อิตฺถิยา วา ปุริเส วา อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตปิฯ สเจ ปน รตฺตจิตฺโต อิตฺถิํ ปหรติ, สงฺฆาทิเสโสฯ เกนจิ วิเหฐิยมานสฺสาติ มนุสฺเสน วา ติรจฺฉานคเตน วา วิเหฐิยมานสฺสฯ โมกฺขาธิปฺปายสฺสาติ ตโต อตฺตโน โมกฺขํ ปตฺถยมานสฺสฯ สเจปิ อนฺตรามคฺเค (ปาจิ. อฏฺฐ. 453) โจรํ วา ปจฺจตฺถิกํ วา วิเหเฐตุกามํ ทิสฺวา ‘‘อุปาสก, เอตฺเถว ติฏฺฐ, มา อาคมิตฺถา’’ติ วตฺวา วจนํ อนาทิยิตฺวา อาคจฺฉนฺตํ ‘‘คจฺฉ เร’’ติ มุคฺคเรน วา สตฺถเกน วา ปหริตฺวา ยาติ, โส เจ เตน ปหาเรน มรติ, อนาปตฺติเยวฯ วาฬมิเคสุปิ เอเสว นโยฯ

ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา

ตลสตฺติกนฺติ ตลเมว ตลสตฺติกํฯ ‘‘โปถนสมตฺถฏฺเฐน สตฺติก’’นฺติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย 456) เอเกฯ อุจฺจาเรยฺยาติ อุกฺขิเปยฺยฯ นปหริตุกามตาย ทินฺนตฺตา ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ ปหริตุกามตาย ปหริเต ปุริมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํฯ อุจฺจาเรตุกามตาย เกวลํ อุคฺคิรณมตฺเต กเต อิมินา ปาจิตฺติยํฯ อิมินา ปน วิรชฺฌิตฺวา ปหาโร ทินฺโน, ตสฺมา ทุกฺกฏํฯ เอตฺถ ปน ‘‘ติรจฺฉานคตาทีนํ อสุจิกรณาทีนิ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวาปิ อุคฺคิรนฺตสฺส โมกฺขาธิปฺปาโยเยวา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.471) วทนฺติฯ

ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา

ฉฏฺฐสิกฺขาปทํ อุตฺตานเมวฯ

อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สญฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา

กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย 468) สํสยํ ชเนนฺตสฺสฯ ปโร กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทตุ วา, มา วา, ตํ อปฺปมาณํฯ มญฺเญติ ตกฺกยามิฯ อาทิสทฺเทน ‘‘วิกาเล มญฺเญ ตยา ภุตฺตํ, มชฺชํ มญฺเญ ตยา ปีตํ, มาตุคาเมน สทฺธิํ รโห มญฺเญ ตยา นิสินฺน’’นฺติอาทีนํ (ปาจิ. 466) คหณํฯ อนุปสมฺปนฺเนติ สามเณเรฯ

สญฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา

สุยฺยตีติ สุติ, สทฺโท, สุติยา สมีปํ อุปสฺสุตีติ อาห ‘‘สุติสมีป’’นฺติ, สทฺทสมีปนฺติ อตฺโถฯ ยตฺถ ปน ฐิเตน สกฺกา โหติ สทฺทํ โสตุํ , ตตฺถ ติฏฺฐนฺโต สทฺทสมีเป ติฏฺฐติ นามาติ อาห ‘‘ยตฺถ ฐตฺวา’’ติอาทิฯ อถ วา อุเปจฺจ สุยฺยติ เอตฺถาติ อุปสฺสุติ, ฐานํ, ยํ ฐานํ อุปคเตน สกฺกา โหติ กเถนฺตานํ สทฺทํ โสตุํ, ตตฺถาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตุริตคมเนปีติ ปจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส ปุรโต คจฺฉนฺตานํ สทฺทสวนตฺถํ สีฆคมเนปิฯ โอหียมาเนปีติ ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉโต คจฺฉนฺตานํ วจนสวนตฺถํ โอหียมาเนปิฯ

วูปสมิสฺสามีติ อุปสมํ คมิสฺสามิ, กลหํ น กริสฺสามิฯ อตฺตานํ ปริโมเจสฺสามีติ มม อการกภาวํ กเถตฺวา อตฺตานํ ปริโมเจสฺสามิฯ สิยา กิริยนฺติ กทาจิ โสตุกามตาย คมนวเสน สมุฏฺฐานโต สิยา กิริยํฯ สิยา อกิริยนฺติ กทาจิ ฐิตฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา มนฺตยมานานํ อชานาปนวเสน สมุฏฺฐานโต สิยา อกิริยํฯ

อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. กมฺมปฺปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา

ธมฺมิกานนฺติ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน กตตฺตา ธมฺโม เอเตสุ อตฺถีติ ธมฺมิกานิ, เตสํ ธมฺมิกานํฯ กมฺมานนฺติ จตุนฺนํ สงฺฆกมฺมานํฯ เตนาห ‘‘ธมฺเมนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ธมฺเมนาติ ภูเตน วตฺถุนาฯ วินเยนาติ โจทนาย เจว สารณาย จฯ สตฺถุสาสเนนาติ ญตฺติสมฺปทาย เจว อนุสฺสวนาสมฺปทาย จฯ สมคฺคสฺส สงฺฆสฺสาติ สีมฏฺฐกสงฺฆํ โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา กตฺตพฺพตฺตา กาเยน เจว จิตฺเตน จ เอกีภูตสฺส สงฺฆสฺสฯ ตํ ตํ วตฺถุนฺติ อวณฺณภณนาทิํ ตํ ตํ วตฺถุฯ

โอสาเรนฺติ สงฺฆมชฺฌํ เอเตนาติ โอสารณํฯ นิสฺสาเรนฺติ สงฺฆมฺหา เอเตนาติ นิสฺสารณํฯ ภณฺฑุกมฺมนฺติ มุณฺฑกรณํ, เกสจฺเฉทนาปุจฺฉนนฺติ อตฺโถฯ กมฺมเมว ลกฺขณํ กมฺมลกฺขณํฯ โอสารณาทโย วิย กมฺมญฺจ หุตฺวา อญฺญญฺจ นามํ น ลภติ, กมฺมเมว หุตฺวา ลกฺขียตีติ กมฺมลกฺขณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘โอสารณํ นิสฺสารณ’’นฺติ (ปริ. อฏฺฐ. 495-496) เจตฺถ ปทสิลิฏฺฐตาเยตํ วุตฺตํฯ

ปฐมํ ปน นิสฺสารณา โหติ, ปจฺฉา โอสารณาติ อาห ‘‘ตตฺถ กณฺฏกสามเณรสฺสา’’ติอาทิฯ กณฺฏกสามเณรสฺส นาสนา วิย นิสฺสารณาติ ยถา กณฺฏกสามเณรสฺส ทณฺฑกมฺมนาสนา นิสฺสารณา, ตถา พุทฺธสฺส วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วา อวณฺณํ ภณโต, อกปฺปิยํ ‘‘กปฺปิย’’นฺติ ทีปยโต, มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตสฺส อญฺญสฺสาปิ สามเณรสฺส –

‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปุจฺฉามิ ‘อยํ อิตฺถนฺนาโม สามเณโร พุทฺธสฺส วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วา อวณฺณวาที มิจฺฉาทิฏฺฐิโก, ยํ อญฺเญ สามเณรา ลภนฺติ ทิรตฺตติรตฺตํ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ สหเสยฺยํ, ตสฺส อลาภาย นิสฺสารณา รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติฯ ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ ปุจฺฉามิ ‘อยํ อิตฺถนฺนาโม สามเณโร…เป.… รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติ, จร ปิเร วินสฺสา’’ติ (ปริ. อฏฺฐ. 495-496) –

กตฺตพฺพนาสนา นิสฺสารณาติ อตฺโถฯ ตาทิสํเยว สมฺมาวตฺตนฺตํ ทิสฺวา ปเวสนา โอสารณาติ ตาทิสํเยว อปเรน สมเยน ‘‘อหํ, ภนฺเต, พาลตาย อญฺญาณตาย อลกฺขิกตาย เอวํ อกาสิํ, สฺวาหํ สงฺฆํ ขมาเปมี’’ติ ขมาเปนฺตํ ทิสฺวา ยาวตติยํ ยาจาเปตฺวา –

‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปุจฺฉามิ ‘อยํ อิตฺถนฺนาโม สามเณโร พุทฺธสฺส วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วา อวณฺณวาที มิจฺฉาทิฏฺฐิโก, ยํ อญฺเญ สามเณรา ลภนฺติ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ, ตสฺส อลาภาย นิสฺสาริโต, สฺวายํ อิทานิ โสรโต นิวาตวุตฺติ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกนฺโต หิโรตฺตปฺเป ปติฏฺฐิโต กตทณฺฑกมฺโม อจฺจยํ เทเสติ, อิมสฺส สามเณรสฺส ยถา ปุเร กายสมฺโภคสามคฺคิทานํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติฯ ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ ปุจฺฉามิ…เป.… รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ (ปริ. อฏฺฐ. 495-496) –

ปเวสนา โอสารณาติ อตฺโถฯ

เกสจฺเฉทนาปุจฺฉนนฺติ สีมาปริยาปนฺเน ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา ปพฺพชฺชาเปกฺขํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, อิมสฺส ทารกสฺส ภณฺฑุกมฺมํ อาปุจฺฉามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา สกิํ วา วจนํฯ อิธ จ ‘‘อิมสฺส ทารกสฺส ภณฺฑุกมฺมํ อาปุจฺฉามา’’ติปิ ‘‘อิมสฺส สมณกรณํ อาปุจฺฉามา’’ติปิ ‘‘อิมสฺส ปพฺพาชนํ อาปุจฺฉามา’’ติปิ ‘‘อยํ สมโณ โหตุกาโม’’ติปิ ‘‘อยํ ปพฺพชิตุกาโม’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ

มุขรสฺสาติ มุเขน ขรสฺสฯ ยํ อวนฺทิยกมฺมํ อนุญฺญาตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อูรุํ วิวริตฺวา ทสฺสนาทิวตฺถูสูติ –

‘‘เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย กทฺทโมทเกน โอสิญฺจนฺติ ‘อปฺเปว นาม อมฺเหสุ สารชฺเชยฺยุ’นฺติ, กายํ วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสนฺติ, อูรุํ วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสนฺติ, องฺคชาตํ วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสนฺติ, ภิกฺขุนิโย โอภาเสนฺติ, ภิกฺขุนีหิ สทฺธิํ สมฺปโยเชนฺติ ‘อปฺเปว นาม อมฺเหสุ สารชฺเชยฺยุ’’’นฺติ (จูฬว. 411) –

อิเมสุ วตฺถูสุฯ

อจฺฉินฺนจีวรกาทีนนฺติ อจฺฉินฺนจีวรชิณฺณจีวรนฏฺฐจีวรคิลานพหุสฺสุตสงฺฆภารนิตฺถรกาทีนํฯ จีวราทีนีติ จีวรเภสชฺชเสนาสนาทีนิฯ ปริภุญฺชิตพฺพานีติ ปริภุญฺชิตพฺพานิ มูลตจปตฺตองฺกุรปุปฺผผลาทีนิฯ อปเนตพฺพานิปิ วตฺถูนีติ อาวาสกรณาทิอตฺถํ หริตพฺพานิปิ ฉายูปคผลูปครุกฺขาทีนิฯ ตถารูปํ วา ธมฺมิกํ กติกํ กโรนฺเตหีติ จีวรปิณฺฑปาตตฺถาย ทินฺนโต อาวาสชคฺคนาทิกํ ตาทิสํ วา อญฺญมฺปิ ธมฺมิกํ กติกํ กโรนฺเตหิฯ

เนว สุตฺตํ อาคจฺฉตีติ น มาติกา อาคจฺฉติฯ โน สุตฺตวิภงฺโคติ วินโยปิ น ปคุโณฯ พฺยญฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหตีติ (จูฬว. อฏฺฐ. 233) พฺยญฺชนมตฺตเมว คเหตฺวา อตฺถํ ปฏิเสเธติฯ ชาตรูปรชตเขตฺตวตฺถุปฺปฏิคฺคหณาทีสุ วินยธเรหิ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา การิยมาเน ทิสฺวา ‘‘กิํ อิเม อาปตฺติยา กาเรถ, นนุ ‘ชาตรูปรชตปฺปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’ติ (ที. นิ. 1.10, 194) เอวํ สุตฺเต ปฏิวิรติมตฺตเมว วุตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ วทติฯ

อปโร ธมฺมกถิโก สุตฺตสฺส อาคตตฺตา โอลมฺเพตฺวา นิวาเสนฺตานํ อาปตฺติยา อาโรปิยมานาย ‘‘กิํ อิเมสํ อาปตฺติํ อาโรเปถ, นนุ ‘ปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’ติ (ปาจิ. 576) เอวํ สิกฺขากรณมตฺตเมว วุตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ วทติฯ อุพฺพาหิก วินิจฺฉเยติ สมถกฺขนฺธเก วุตฺตอุพฺพาหิกวินิจฺฉเย ‘‘สีลวา โหตี’’ติอาทิกาย หิ ทสงฺคสมฺปตฺติยา สมนฺนาคเต ทฺเว ตโย ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา วินิจฺฉโย อุพฺพาหิกวินิจฺฉโยติ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปวารณปฺปจฺจุกฺกฑฺฒนาติ ปวารณาย อุกฺกสฺสนา, อุทฺธํ กฑฺฒนาติ อตฺโถฯ ติณวตฺถารกสมเถ สพฺพสงฺคาหิกญตฺติ จาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ…เป.… ฐเปตฺวา คิหิปฺปฏิสํยุตฺต’’นฺติ (จูฬว. 212-213) เอวํ ติณวตฺถารกสมเถ กตา สพฺพปฐมา สพฺพสงฺคาหิกญตฺติ จฯ

อลาภาย ปริสกฺกนาทิเกหีติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อลาภตฺถาย ปโยคกรณาทิเกหิฯ อาทิสทฺเทน ‘‘อนตฺถาย ปริสกฺกนํ, อนาวาสาย ปริสกฺกนํ, อกฺโกสนปริภาสนํ, ภิกฺขู ภิกฺขูหิ เภทนํ, พุทฺธสฺส อวณฺณภณนํ, ธมฺมสฺส อวณฺณภณนํ, สงฺฆสฺส อวณฺณภณน’’นฺติ (จูฬว. 265) อวเสสํ สตฺตงฺคํ สงฺคณฺหาติฯ อฏฺฐหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺสาติ อฏฺฐหิ เจว องฺเคหิ เอเกเกนปิ องฺเคน จ สมนฺนาคตสฺสฯ อสมฺโภคกรณตฺถนฺติ เตน ทินฺนสฺส เทยฺยธมฺมสฺส อปฺปฏิคฺคหณตฺถํฯ ปตฺตนิกฺกุชฺชนวเสนาติ กมฺมวาจาย ปตฺตนิกฺกุชฺชนวเสน, น อโธมุขฏฺฐปนวเสนฯ ปตฺตุกฺกุชฺชนวเสนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตสฺเสวาติ โย ปตฺตนิกฺกุชฺชนวเสน กตนิสฺสารโณ, ตสฺเสว อุปาสกสฺสฯ สมฺมาวตฺตนฺตสฺสาติ เยน สมนฺนาคตสฺส ปตฺตุกฺกุชฺชนํ, เตน สมนฺนาคตสฺสฯ สาติ ยถาวุตฺตา นิสฺสารณา, โอสารณา จฯ

สูจิยาทิอปฺปมตฺตกํ ตํตทตฺถิกานํ วิสฺสชฺเชติ เทตีติ อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชโกฯ สาฏิยคฺคาหาปโกติ วสฺสิกสาฏิยคฺคาหาปโกฯ กมฺมํ กโรนฺเต อารามิเก เปสนตฺถาย ทาตพฺพา สมฺมุติ อารามิกเปสกสมฺมุติฯ เอส นโย สามเณรเปสกสมฺมุตีติ เอตฺถาปิฯ

ตชฺชนียกมฺมาทีนํ สตฺตนฺนนฺติ ตชฺชนียํ, นิยสํ, ปพฺพาชนียํ, ปฏิสารณียํ, ติวิธญฺจ อุกฺเขปนียนฺติ ตชฺชนียาทีนํ สตฺตนฺนํฯ อฏฺฐยาวตติยกาติ ภิกฺขูนํ วเสน จตฺตาโร, ภิกฺขุนีนํ วเสน จตฺตาโรติ อฏฺฐ สงฺฆาทิเสสาฯ

ญตฺติกมฺมาทิวเสนาติ ญตฺติกมฺมญตฺติทุติยกมฺมญตฺติจตุตฺถกมฺมวเสนฯ ‘‘กริยมานํ ทฬฺหตรํ โหติ, ตสฺมา กาตพฺพ’’นฺติ เอกจฺเจ วทนฺติฯ เอวํ ปน สติ กมฺมสงฺกโร โหติ, ตสฺมา น กาตพฺพนฺติ ปฏิกฺขิตฺตเมวฯ สเจ ปน อกฺขรปริหีนํ วา ปทปริหีนํ วา ทุรุตฺตปทํ วา โหติ, ตสฺส โสธนตฺถํ ปุนปฺปุนํ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อิทํ อกุปฺปกมฺมสฺส ทฬฺหีกมฺมํ โหติ, กุปฺปกมฺเม กมฺมํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ สกลกฺขเณเนวาติ ญตฺติญฺจ จตสฺโส จ กมฺมวาจาโย สาเวตฺวาวฯ น เสสกมฺมวเสนาติ อปโลกนกมฺมาทินา อวเสสกมฺมวเสน น กาตพฺพํฯ

กมฺมปฺปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทวณฺณนา

อาโรจิตํ วตฺถุ อวินิจฺฉิตนฺติ อาโรจิตวตฺถุ อาปตฺติกภาเวน น วินิจฺฉิตํฯ เอตฺถ จ โจทเกน จ จุทิตเกน จ อตฺตโน กถา กถิตา, อนุวิชฺชโก สมฺมโต, เอตฺตาวตา วตฺถุเมว อาโรจิตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ฉนฺทํ อทตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกเมยฺยาติ ‘‘กถํ อิทํ กมฺมํ กุปฺปํ อสฺส, วคฺคํ อสฺส, น กเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. 481) อิมินา อธิปฺปาเยน ฉนฺทํ อทตฺวา นิสินฺนาสนโต อุฏฺฐาย คจฺเฉยฺยฯ เตนาห ‘‘โย ภิกฺขู’’ติอาทิฯ กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ คมนํ กิริยํ, ฉนฺทสฺส อทานํ อกิริยํฯ

ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา

ยถาสนฺถุตนฺติ ยถามิตฺตํฯ เตนาห ‘‘โย โย’’ติ อาทิฯ ตตฺถ มิตฺตสนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตวเสนาติ มิตฺตสนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตานํ วเสนฯ ตตฺถ มิตฺตา มิตฺตาวฯ สนฺทิฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ สงฺคมฺม ทิฏฺฐมตฺตา นาติทฬฺหมิตฺตาฯ สมฺภตฺตา สุฏฺฐุ ภตฺตา สิเนหวนฺโต ทฬฺหมิตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

ปญฺจ ครุภณฺฑานีติ ราสิวเสน ปญฺจ ครุภณฺฑานิ, สรูปวเสน ปเนตานิ พหูนิ โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ราสิวเสน ปญฺจ ครุภณฺฑานิ วุตฺตานี’’ติฯ

อาราโม (จูฬว. อฏฺฐ. 321; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 227) นาม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วาฯ อารามวตฺถุ นาม เตสํเยว อารามานํ อตฺถาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฐปิโตกาโส, เตสุ วา อาราเมสุ วินฏฺเฐสุ เตสํ โปราณกภูมิภาโค ฯ วิหาโร นาม ยํ กิญฺจิ ปาสาทาทิเสนาสนํฯ วิหารวตฺถุ นาม ตสฺส ปติฏฺฐาโนกาโสฯ มญฺโจ นาม มสารโก พุนฺทิกาพทฺโธ, กุฬีรปาทโก, อาหจฺจปาทโกติ อิเมสํ ปุพฺเพ วุตฺตานํ จตุนฺนํ มญฺจานํ อญฺญตโรฯ ปีฐํ นาม มสารกาทีนํเยว จตุนฺนํ ปีฐานํ อญฺญตรํฯ ภิสิ นาม อุณฺณภิสิอาทีนํ ปญฺจนฺนํ ภิสีนํ อญฺญตราฯ พิพฺโพหนํ นาม รุกฺขตูลลตาตูลโปฏกิตูลานํ อญฺญตเรน ปุณฺณํฯ โลหกุมฺภี นาม กาฬโลเหน วา ตมฺพโลเหน วา เยน เกนจิ โลเหน กตา กุมฺภีฯ โลหภาณกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน ภาณกนฺติ อรญฺชโร วุจฺจติฯ วารโกติ ฆโฏฯ กฏาหํ กฏาหเมวฯ วาสิอาทีสุ, วลฺลิอาทีสุ จ ทุวิญฺเญยฺยํ นาม นตฺถิฯ เอวํ –

ทฺวิสงฺคหานิ ทฺเว โหนฺติ, ตติยํ จตุสงฺคหํ;

จตุตฺถํ นวโกฏฺฐาสํ, ปญฺจมํ อฏฺฐเภทนํฯ

อิติ ปญฺจหิ ราสีหิ, ปญฺจนิมฺมลโลจโน;

ปญฺจวีสวิธํ นาโถ, ครุภณฺฑํ ปกาสยิฯ (จูฬว. อฏฺฐ. 321; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 227);

วิสฺสชฺเชตุํ วา วิภชิตุํ วา น วฏฺฏตีติ มูลจฺเฉชฺชวเสน วิสฺสชฺเชตุํ วา วิภชิตุํ วา น วฏฺฏนฺติฯ ปริวตฺตนวเสน ปน วิสฺสชฺชนฺตสฺส, วิภชนฺตสฺส จ อนาปตฺติฯ เตนาห ‘‘ถาวเรนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ถาวเรน ถาวรนฺติ อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถุนา อารามํ อารามวตฺถุํ วิหารํ วิหารวตฺถุํฯ อิตเรนาติ อถาวเรน, ปจฺฉิมราสิตฺตเยนาติ วุตฺตํ โหติฯ อกปฺปิเยนาติ สุวณฺณมยมญฺจาทินา เจว อกปฺปิยภิสิพิพฺโพหเนหิ จฯ มหคฺฆกปฺปิเยนาติ ทนฺตมยมญฺจาทินา เจว ปาวาราทินา จฯ อิตรนฺติ อถาวรํฯ กปฺปิยปริวตฺตเนน ปริวตฺเตตุนฺติ ยถา อกปฺปิยํ น โหติ, เอวํ ปริวตฺเตตุํฯ

ตตฺรายํ ปริวตฺตนนโย (จูฬว. อฏฺฐ. 321; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 228) – สงฺฆสฺส นาฬิเกราราโม ทูเร โหติ, กปฺปิยการกาว พหุตรํ ขาทนฺติ, ยมฺปิ น ขาทนฺติ, ตโต สกฏเวตนํ ทตฺวา อปฺปเมว อาหรนฺติฯ อญฺเญสํ ปน ตสฺสารามสฺส อวิทูเร คามวาสีนํ มนุสฺสานํ วิหารสฺส สมีเป อาราโม โหติ, เต สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา สเกน อาราเมน ตํ อารามํ ยาจนฺติ, สงฺเฆน ‘‘รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ อปโลเกตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพฯ สเจปิ ภิกฺขูนํ รุกฺขสหสฺสํ โหติ, มนุสฺสานํ ปญฺจสตานิ, ‘‘ตุมฺหากํ อาราโม ขุทฺทโก’’ติ น วตฺตพฺพํฯ กิญฺจาปิ อยํ ขุทฺทโก, อถ โข อิตรโต พหุตรํ อายํ เทติฯ สเจปิ สมกเมว เทติ , เอวมฺปิ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ปริภุญฺชิตุํ สกฺกาติ คเหตพฺพเมวฯ สเจ ปน มนุสฺสานํ พหุตรา รุกฺขา โหนฺติ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ พหุตรา รุกฺขา’’ติ วตฺตพฺพํฯ สเจ ‘‘อติเรกํ อมฺหากํ ปุญฺญํ โหตุ, สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วทนฺติ, ชานาเปตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขูนํ รุกฺขา ผลธาริโน, มนุสฺสานํ รุกฺขา น ตาว ผลํ คณฺหนฺติฯ กิญฺจาปิ น คณฺหนฺติ, น จิเรน คณฺหิสฺสนฺตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมวฯ มนุสฺสานํ รุกฺขา ผลธาริโน, ภิกฺขูนํ รุกฺขา น ตาว ผลํ คณฺหนฺติ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ รุกฺขา ผลธาริโน’’ติ วตฺตพฺพํฯ สเจ ‘‘คณฺหถ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปุญฺญํ ภวิสฺสตี’’ติ เทนฺติ, ชานาเปตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ เอวํ อาราเมน อาราโม ปริวตฺเตตพฺโพ, เอเตเนว นเยน อารามวตฺถุปิ วิหาโรปิ วิหารวตฺถุปิ อาราเมน ปริวตฺเตตพฺพํฯ อารามวตฺถุนา จ มหนฺเตน วา ขุทฺทเกน วา อารามํ อารามวตฺถุํ วิหารํ วิหารวตฺถุนฺติฯ

กถํ วิหาเรน (จูฬว. อฏฺฐ. 321; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 228) วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพ? สงฺฆสฺส อนฺโตคาเม เคหํ โหติ, มนุสฺสานํ วิหารมชฺเฌ ปาสาโท, อุโภปิ อคฺเฆน สมกาฯ สเจ มนุสฺสา เตน ปาสาเทน ตํ เคหํ ยาจนฺติ, สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขูนํ เจ มหคฺฆตรํ เคหํ โหติ, ‘‘มหคฺฆตรํ อมฺหากํ เคห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กิญฺจาปิ มหคฺฆตรํ ปพฺพชิตานํ อสารุปฺปํ, น สกฺกา ตตฺถ ปพฺพชิเตหิ วสิตุํ, อิทํ ปน สารุปฺปํ, คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, เอวมฺปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ สเจ ปน มนุสฺสานํ มหคฺฆํ โหติ ‘‘นนุ ตุมฺหากํ เคหํ มหคฺฆ’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ ‘‘โหตุ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปุญฺญํ ภวิสฺสติ, คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ปน สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ เอวํ วิหาเรน วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพฯ เอเตเนว นเยน วิหารวตฺถุปิ อาราโมปิ อารามวตฺถุปิ วิหาเรน ปริวตฺเตตพฺพํฯ

วิหารวตฺถุนา จ มหคฺเฆน วา อปฺปคฺเฆน วา วิหารํ วิหารวตฺถุํ อารามํ อารามวตฺถุํฯ เอวํ ตาว ถาวเรน ถาวรปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํฯ

อิตเรน อิตรปริวตฺตเน ปน มญฺจปีฐํ มหนฺตํ วา โหตุ, ขุทฺทกํ วา (จูฬว. อฏฺฐ. 321; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 228), อนฺตมโส จตุรงฺคุลปาทกํ คามทารเกหิ ปํสฺวาคารเกสุ กีฬนฺเตหิ กตมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ครุภณฺฑํ โหติฯ สเจปิ ราชา วา ราชมหามตฺตาทโย วา เอกปฺปหาเรเนว มญฺจสตํ วา มญฺจสหสฺสํ วา เทนฺติ, สพฺเพ กปฺปิยมญฺจา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา, สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุฑฺฒปฺปฏิปาฏิยา ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภุญฺชถา’’ติ ทาตพฺพา, น ปุคฺคลิกปริโภเคน ทาตพฺพาฯ อติเรกมญฺเจ ภณฺฑาคาราทีสุ ปญฺญเปตฺวา ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ปริภุญฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติฯ พหิสีมาย ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทินฺนมญฺโจ สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺฐาเน ทาตพฺโพฯ ตตฺถ เจ พหู มญฺจา โหนฺติ, มญฺเจน กมฺมํ นตฺถิฯ ยสฺส วสนฏฺฐาเน กมฺมํ อตฺถิ, ตตฺถ ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภุญฺชถา’’ติ ทาตพฺโพ, น ปุคฺคลิกโภเคนฯ มหคฺเฆน สตคฺฆนเกน วา สหสฺสคฺฆนเกน วา มญฺเจน อญฺญํ มญฺจสตํ ลภติ, ปริวตฺเตตฺวา คเหตพฺพํฯ น เกวลํ มญฺเจน มญฺโจเยว, อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถุปีฐภิสิพิพฺโพหนานิปิ ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏติฯ เอเสว นโย ปีฐภิสิพิพฺโพหเนสุปิฯ วรเสนาสนาทีนํ สํรกฺขณตฺถนฺติ สเจ ทุพฺภิกฺขํ โหติ, ภิกฺขู ปิณฺฑปาเตน น ยาเปนฺติ, เอตฺถ ราชโรคโจรภยานิ, อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตานํ วิหารา ปลุชฺชนฺติ, ตาลนาฬิเกราทิเก วินาเสนฺติ, เสนาสนปจฺจยํ สนฺธาย ยาเปตุํ สกฺกา โหติ, เอวรูเป กาเล วรเสนาสนาทีนํ สํรกฺขณตฺถํฯ ลามกานิ วิสฺสชฺเชตุนฺติ ลามกํ ลามกํ วิสฺสชฺเชตุํ, ลามกโกฏิยา วิสฺสชฺเชตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ วิสฺสชฺเชตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ วิสฺสชฺเชตฺวา ตโต ลทฺธยาคุภตฺตจีวราทีนิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ กาฬโลหตมฺพโลหกํสโลหวฏฺฏโลหานนฺติ เอตฺถ กํสโลหํ, วฏฺฏโลหญฺจ กิตฺติมโลหํฯ ตีณิ หิ กิตฺติมโลหานิ กํสโลหํ, วฏฺฏโลหํ, อารกูฏนฺติฯ ตตฺถ ติปุตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ กํสโลหํ, สีตตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ วฏฺฏโลหํ, รสกตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ อารกูฏํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กํสโลหํ, วฏฺฏโลหญฺจ กิตฺติมโลห’’นฺติฯ ตโต อติเรกนฺติ ตโต อติเรกคฺคณฺหนโกฯ

สรโกติ มชฺเฌ มกุฬํ ทสฺเสตฺวา มุขวฏฺฏิวิตฺถตํ กตฺวา ปิฏฺฐิโต นาเมตฺวา กาตพฺพํ เอกํ ภาชนํฯ ‘‘สราว’’นฺติปิ วทนฺติฯ อาทิสทฺเทน กญฺจนกาทีนํ คิหิอุปกรณานํ คหณํฯ ตานิ หิ ขุทฺทกานิปิ ครุภณฺฑาเนว คิหิอุปกรณตฺตาติฯ ปิ-สทฺเทน ปเคว มหนฺตานีติ ทสฺเสติฯ อิมานิ ปน ภาชนียานิ ภิกฺขูปกรณตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยถา จ เอตานิ, เอวํ กุณฺฑิกาปิ ภาชนียาฯ วกฺขติ หิ ‘‘ยถา จ มตฺติกาภณฺเฑ, เอวํ โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺฐาสเมว ภชตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา)ฯ สงฺฆิกปริโภเคนาติ อาคนฺตุกานํ วุฑฺฒตรานํ ทตฺวา ปริโภเคนฯ คิหิวิกฏาติ คิหีหิ วิกตา ปญฺญตฺตา, อตฺตโน วา สนฺตกกรเณน วิรูปํ กตาฯ ปุคฺคลิกปริโภเคน น วฏฺฏตีติ อาคนฺตุกานํ อทตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ วิย คเหตฺวา ปริหริตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติฯ ปิปฺผลิโกติ กตฺตริฯ อารกณฺฏกํ สูจิเวธกํฯ ตาฬํ ยนฺตํฯ กตฺตรยฏฺฐิเวธโก กตฺตรยฏฺฐิวลยํฯ ยถา ตถา ฆนกตํ โลหนฺติ โลหวฏฺฏิ โลหคุโฬ โลหปิณฺฑิ โลหจกฺกลิกนฺติ เอวํ ฆนกตํ โลหํฯ ขีรปาสาณมยานีติ มุทุกขีรวณฺณปาสาณมยานิฯ

คิหิวิกฏานิปิ น วฏฺฏนฺติ อนามาสตฺตาฯ ปิ-สทฺเทน ปเคว สงฺฆิกปริโภเคน วา ปุคฺคลิกปริโภเคน วาติ ทสฺเสติฯ เสนาสนปริโภโค ปน สพฺพกปฺปิโยฯ ตสฺมา ชาตรูปาทิมยา สพฺเพปิ เสนาสนปริกฺขารา อามาสาฯ เตนาห ‘‘เสนาสนปริโภเค ปนา’’ติอาทิฯ

เสสาติ ตโต มหตฺตรี วาสิฯ ยา ปนาติ ยา กุทารี ปนฯ กุทาโล อนฺตมโส จตุรงฺคุลมตฺโตปิ ครุภณฺฑเมวฯ นิขาทนํ จตุรสฺสมุขํ วา โหตุ, โทณิมุขํ วา วงฺกํ วา อุชุกํ วา, อนฺตมโส สมฺมุญฺชนิทณฺฑกเวธนมฺปิ ทณฺฑพนฺธํ เจ, ครุภณฺฑเมวฯ เตนาห ‘‘กุทาโล ทณฺฑพนฺธนิขาทนํ วา อครุภณฺฑํ นาม นตฺถี’’ติฯ สิปาฏิกา นาม ขุรโกโสฯ สิขรํ ปน ทณฺฑพนฺธนิขาทนํ อนุโลเมตีติ อาห ‘‘สิขรมฺปิ นิขาทเนเนว สงฺคหิต’’นฺติฯ สเจ ตมฺปิ ปน อทณฺฑกํ ผลมตฺตํ, ภาชนียํฯ อุปกฺขเรติ วาสิอาทิภณฺฑานิฯ

ปตฺตพนฺธโก นาม ปตฺตสฺส คณฺฐิกาทิการโกฯ ‘‘ปฏิมาสุวณฺณาทิปตฺตการโก’’ติปิ วทนฺติฯ

ติปุจฺเฉทนกสตฺถํ, สุวณฺณจฺเฉทนกสตฺถํ, กตปริกมฺมจมฺมจฺฉินฺทนกขุทฺทกสตฺถนฺติ อิมานิ เจตฺถ ตีณิ ปิปฺผลิกํ อนุโลเมนฺตีติ อาห ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทิฯ อิตรานีติ มหากตฺตริอาทีนิฯ

อฑฺฒพาหุปฺปมาณาติ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.321) กปฺปรโต ปฏฺฐาย ยาว อํสกูฏปฺปมาณา, วิทตฺถิจตุรงฺคุลปฺปมาณาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถชาตกาติ สงฺฆิกภูมิยํ ชาตาฯ อารกฺขสํวิธาเนน รกฺขิตตฺตา รกฺขิตา จ สา มญฺชูสาทีสุ ปกฺขิตฺตํ วิย ยถา ตํ น นสฺสติ, เอวํ โคปนโต โคปิตา จาติ รกฺขิตโคปิตาฯ ตตฺถชาตกาปิ ปน อรกฺขิตา ครุภณฺฑเมว น โหติฯ ‘‘สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต’’ติ อิมินา สงฺฆสนฺตเกน เจติยสนฺตกํ รกฺขิตุํ, ปริวตฺติตุญฺจ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ สุตฺตํ ปนาติ วฏฺฏิตญฺเจว อวฏฺฏิตญฺจ สุตฺตํฯ

อฏฺฐงฺคุลสูจิทณฺฑมตฺโตติ อนฺตมโส ทีฆโส อฏฺฐงฺคุลมตฺโต, ปริณาหโต สีหฬปณฺณสูจิทณฺฑมตฺโตฯ เอตฺถาติ เวฬุภณฺเฑฯ ทฑฺฒํ เคหํ เยสํ เตติ ทฑฺฒเคหาฯ น วาเรตพฺพาติ ‘‘มา คณฺหิตฺวา คจฺฉถา’’ติ น นิเสเธตพฺพาฯ เทสนฺตรคเตน สมฺปตฺตวิหาเร สงฺฆิกาวาเส ฐเปตพฺพาฯ

อวเสสญฺจ ฉทนติณนฺติ มุญฺชปพฺพเชหิ อวเสสํ ยํ กิญฺจิ ฉทนติณํฯ ยตฺถ ปน ติณํ นตฺถิ, ตตฺถ ปณฺเณหิ ฉาเทนฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321)ฯ ตสฺมา ปณฺณมฺปิ ติเณเนว สงฺคหิตนฺติ อาห ‘‘ฉทนติณสงฺเขปคเตสู’’ติอาทิฯ อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณปีติ วิตฺถารโต อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณฯ ลิขิตโปตฺถโก ปน ครุภณฺฑํ น โหติฯ

เวฬุมฺหิ วุตฺตปฺปมาโณติ ‘‘อฏฺฐงฺคุลสูจิทณฺฑกมตฺโตปี’’ติ เวฬุภณฺเฑ วุตฺตปฺปมาโณฯ สงฺฆสฺส ทินฺโน วาติ ทารุทุลฺลภฏฺฐาเน สงฺฆสฺส ทินฺโน วาฯ กุรุนฺทิยํ วุตฺตกฺกเมน ทารุภณฺฑวินิจฺฉยํ วตฺวา อิทานิ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตกฺกเมน วตฺตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ อาสนฺทิกาทีนีติ เอตฺถ อาสนฺทิโกติ จตุรสฺสปีฐํ วุจฺจติฯ ‘‘อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิก’’นฺติ วจนโต เอกโตภาเคน ทีฆปีฐเมว หิ อฏฺฐงฺคุลปาทกํ วฏฺฏติฯ จตุรสฺสาสนฺทิโก ปน ปมาณาติกฺกนฺโตปิ วฏฺฐตีติ เวทิตพฺโพฯ

อาทิสทฺเทน ‘‘สตฺตงฺโค, ภทฺทปีฐกํ, เอฬกปาทกปีฐํ, อามลกวฏฺฏกปีฐํ, ผลกํ, โกจฺฉํ, ปลาลปีฐก’’นฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) อิเม สงฺคณฺหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อนฺตมโส’’ติอาทิฯ ปณฺเณหิ วาติ กทลิปณฺณาทีหิ วาฯ พฺยคฺฆจมฺโมนทฺธมฺปิ วาฬรูปปริกฺขิตฺตํ รตนปริสิพฺพิตํ โกจฺฉกํ ครุภณฺฑเมวฯ

ฆฏฺฏนผลกํ นาม ยตฺถ ฐเปตฺวา รชิตจีวรํ หตฺเถน ฆฏฺเฏนฺติฯ ฆฏฺฏนมุคฺคโร นาม อนุวาตาทิฆฏฺฏนโกติ วทนฺติฯ ทณฺฑมุคฺคโร นาม เยน รชิตจีวรํ โปเถนฺติฯ อมฺพณนฺติ ผลเกหิ โปกฺขรณี วิย กตํ ปานียภาชนํฯ รชนโทณีติ ปกฺกรชนํ อากิริตฺวา ฐปนภาชนํฯ

อกปฺปิยจมฺมนฺติ สีหาทีนํ จมฺมํฯ ‘‘ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ อกปฺปิยจมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ปจฺจตฺถรณคติก’’นฺติ อิมินา มญฺจปีเฐปิ อตฺถริตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ ปาวาราทิปจฺจตฺถรณมฺปิ ครุภณฺฑนฺติ เอเกฯ โนติ อปเรฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ กปฺปิยจมฺมานีติ มิคาทีนํ จมฺมานิฯ

สพฺพํ จกฺกยุตฺตยานนฺติ รถสกฏาทิกํ สพฺพจกฺกยุตฺตยานํฯ วิสงฺขริตจกฺกํ ปน ยานํ ภาชนียํฯ อนุญฺญาตวาสิ นาม ยา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุํ สกฺกาติ วุตฺตาฯ มุฏฺฐิปณฺณนฺติ ตาลปตฺตํฯ ตญฺหิ มุฏฺฐินา คเหตฺวา ปริหรนฺตีติ ‘‘มุฏฺฐิปณฺณ’’นฺติ วุจฺจติฯ มุฏฺฐิปณฺณนฺติ ฉตฺตจฺฉทนปณฺณเมวาติ เกจิฯ อรณิสหิตนฺติ อรณิยุคฬํ, อุตฺตรารณี, อธรารณีติ อรณิทฺวยนฺติ อตฺโถฯ

ผาติกมฺมํ กตฺวาติ อนฺตมโส ตํอคฺฆนกวาลิกายปิ ถาวรํ วฑฺฒิกมฺมํ กตฺวาฯ ผาติกมฺมํ อกตฺวา คณฺหนฺเตน ตตฺเถว วลญฺเชตพฺโพฯ คมนกาเล สงฺฆิเก อาวาเส ฐเปตฺวา คนฺตพฺพํฯ อสติยา คเหตฺวา คเตน ปหิณิตฺวา ทาตพฺโพฯ เทสนฺตรคเตน สมฺปตฺตวิหาเร สงฺฆิกาวาเส ฐเปตพฺโพฯ เอตฺถาติ มตฺติกาภณฺเฑฯ กุณฺฑิกาติ อโยกุณฺฑิกา เจว ตมฺพโลหกุณฺฑิกา จฯ ภาชนียโกฏฺฐาสเมว ภชตีติ ภาชนียปกฺขเมว เสวติ, น ตุ ครุภณฺฑนฺติ อตฺโถฯ กญฺจนโก ปน ครุภณฺฑเมวาติ อธิปฺปาโยฯ อิตรนฺติ ครุภณฺฑํฯ

ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทฺวาทสเม น กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถิฯ

ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺฐโมฯ

9. รตนวคฺโค

1. อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา

อนิกฺขนฺตราชเก อนิคฺคตรตนเกติ เอตฺถ ‘‘สยนิฆเร’’ติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘อนิกฺขนฺโต ราชา อิโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ อิโตติ สยนิฆรโตฯ สยนิฆเรติ สยนียฆเรฯ ยตฺถ รญฺโญ สยนํ ปญฺญตฺตํ โหติ, อนฺตมโส สาณิปาการปริกฺขิตฺตมฺปิ, ตสฺมินฺติ วุตฺตํ โหติฯ รติชนนฏฺเฐน รตนํ, หตฺถิอาทิฯ อิธ ปน อิตฺถิรตนํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘รตนํ วุจฺจติ มเหสี’’ติฯ

อุโภสูติ ราชมเหสีสุฯ กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ อินฺทขีลาติกฺกโม กิริยํ, อปฺปฏิสํวิทิตํ อกิริยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. รตนสิกฺขาปทวณฺณนา

มุตฺตาทิทสวิธนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺล’’นฺติ (ปาจิ. 506) ทสวิธํ รตนํฯ อชฺฌาวสเถติ เคเหฯ เตนาห ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺสา’’ติอาทิ, ปริกฺขิตฺตสฺส อาวสถสฺสาติ อตฺโถฯ อาวสโถติ เจตฺถ อนฺโตคาเม นิวิฏฺฐเคหํ อธิปฺเปตํฯ อาราเม นิวิฏฺฐเคหํ ปน อชฺฌารามคฺคหเณเนว คหิตํฯ ‘‘อาวสโถติ เจตฺถ อนฺโตอาราเม วา โหตุ, อญฺญตฺถ วา, อตฺตโน วสนฏฺฐานํ วุจฺจตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.506) เกจิฯ สพฺเพสมฺปิ อตฺถาย ทุกฺกฏเมวาติ อตฺตโน วา เตสํ สงฺฆาทีนํ วา อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส วา อุคฺคณฺหาเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏเมวฯ สเจ ปน มาตาปิตูนํ สนฺตกํ อวสฺสํ ปฏิสาเมตพฺพํ กปฺปิยภณฺฑํ โหติ, อตฺตโน อตฺถาย คเหตฺวา ปฏิสาเมตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตาทิสํ ปนา’’ติอาทิฯ ตาทิสนฺติ ยํ มาตาปิตูนํ สนฺตกํ อวสฺสํ ปฏิสาเมตพฺพํ กปฺปิยภณฺฑํ, ตาทิสํฯ ฉนฺเทนปิ ภเยนปีติ วฑฺฒกิอาทีสุ ฉนฺเทนปิ, ราชวลฺลเภสุ ภเยนปิฯ

ตาทิเส ฐาเนติ มหาวิหารสทิสสฺส มหารามสฺส ปาการปริกฺขิตฺเต ปริเวเณฯ สญฺญาณํ กตฺวาติ ‘‘เอตฺตกา กหาปณา’’ติอาทินา รูเปน วา ลญฺฉนาทินิมิตฺเตน วา สญฺญาณํ กตฺวา, สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺโถฯ ปติรูปานํ ภิกฺขูนํ หตฺเถติ ลชฺชีนํ กุกฺกุจฺจกานํ ภิกฺขูนํ หตฺเถฯ โลลชาติกานญฺหิ หตฺเถ ฐเปตุํ น ลพฺภติฯ เนว ปกฺกมตีติ เนว ตมฺหา อาวาสา ปกฺกมติฯ ‘‘ถาวรํ เสนาสนํ วา’’ติอาทินา อตฺตโน จีวราทิมูลํ น กาตพฺพนฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 506) ทสฺเสติฯ ตํ ทสฺเสตฺวาติ ยํ ถาวรเสนาสนาทิ กตํ, ตํ อุปาสก ตว สนฺตเกน อิทํ นาม กตนฺติ เอวํ ทสฺเสตฺวาฯ สมาทเปตฺวาติ อญฺญํ สมาทเปตฺวา, ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ วุตฺตนเยน ยาจิตฺวาติ อตฺโถฯ

อนุญฺญาตฏฺฐาเนติ อชฺฌารามอชฺฌาวสเถฯ อามาสนฺติ อามสิตพฺพญฺเจว ปฏิสาเมตพฺพญฺจ วตฺถาทิฯ

รตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทวณฺณนา

จาริตฺเตติ จาริตฺตสิกฺขาปเทฯ อุปจารนฺติ ทุติยเลฑฺฑุปาตํฯ อญฺญํ คามํ คจฺฉนฺตานํ ปุน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถีติ อุสฺสาหํ อปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา อญฺญํ คามํ คจฺฉนฺตานํ คามสตมฺปิ โหตุ, ปุน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ อุสฺสาหนฺติ คามปฺปวิสนุสฺสาหํฯ อนฺตรารามาทีสุ (ปาจิ. อฏฺฐ. 515) น เกวลํ อนาปุจฺฉา คจฺฉนฺตสฺเสว, กายพนฺธนํ อพนฺธิตฺวา สงฺฆาฏิํ อปารุปิตฺวา คจฺฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติฯ อาปทาสูติ สีโห วา พฺยคฺโฆ วา อาคจฺฉติ, เมโฆ วา อุฏฺเฐติ, อญฺโญ วา โกจิ อุปทฺทโว อุปฺปชฺชติ , อนาปตฺติฯ เอวรูปาสุ อาปทาสุ พหิคามโต อนฺโตคามํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติฯ

วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา

ตํ อสฺส อตฺถีติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.517) ปฐมํ ภินฺทิตฺวา ปจฺฉา เทเสตพฺพตฺตา ตํ เภทนกํ อสฺส ปาจิตฺติยสฺส อตฺถีติฯ

อรณิเกติ อรณิธนุเกฯ วิเธติ เวธเกฯ วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑเก จฯ

สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มญฺจปีฐสิกฺขาปทวณฺณนา

อฏฺฐงฺคุลปาทกนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสฯ ‘‘เฉทนกํ เภทนกสทิสเมวา’’ติ อิมินา ‘‘เฉทนเมว เฉทนกํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เฉทนก’’นฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ

ยถา ปมาณเมว อุปริ ทิสฺสติ, เอวํ นิขณิตฺวา วาติ สเจ ปน น ฉินฺทิตุกาโม โหติ, ยถา ปมาณเมว อุปริ ทิสฺสติ, เอวํ ภูมิยํ นิขณิตฺวา วาฯ อฏฺฏกํ วา พนฺธิตฺวาติ อุกฺขิปิตฺวา ตุลาสงฺฆาเต ฐเปตฺวา อฏฺฏํ กตฺวาฯ

มญฺจปีฐสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา

จิมิลิกํ ปตฺถริตฺวา ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ มญฺจปีฐานํ อุปริ จิมิลิกํ ปตฺถริตฺวา ตสฺส อุปริ ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ อุปริ จิมิลิกายาติ อุปริมภาเค จิมิลิกายฯ

สีสปฺปมาณนฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 297; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.297) ยตฺถ คลวาฏกโต ปฏฺฐาย สพฺพสีสํ อุปทหนฺติ, ตํ สีสปฺปมาณํฯ ตญฺจ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต ติริยํ มุฏฺฐิรตนํ โหติ, ทีฆโต ทฺวิรตนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ โกเณสู’’ติอาทิมาหฯ ทฺวินฺนํ อนฺตรํ วิทตฺถิ จตุรงฺคุลํ โหตีติ ทฺวินฺนํ โกณานํ อนฺตรํ มินิยมานํ วิทตฺถิ เจว จตุรงฺคุลญฺจ โหติฯ มชฺเฌ มุฏฺฐิรตนนฺติ พิพฺโพหนสฺส มชฺฌํ ติริยโต มุฏฺฐิรตนปฺปมาณํ โหติฯ อยญฺหิ สีสปฺปมาณสฺส อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทฯ ตโต อุทฺธํ น วฏฺฏติ, เหฏฺฐา วฏฺฏติฯ อคิลานสฺส สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ทฺวยเมว วฏฺฏติฯ คิลานสฺส พิพฺโพหนานิ สนฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติฯ

ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา

สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

อโธนาภิอุพฺภชาณุมณฺฑลนฺติ นาภิยา เหฏฺฐา ชาณุมณฺฑลานํ อุปริฯ กณฺฑุปีฬกอสฺสาวถุลฺลกจฺฉาพาธานนฺติ เอตฺถ กณฺฑูติ กจฺฉุฯ ปีฬกาติ โลหิตตุณฺฑิกา สุขุมปีฬกาฯ อสฺสาโวติ อริสภคนฺทลมธุเมหานํ วเสน อสุจิปคฺฆรณํฯ ถุลฺลกจฺฉาพาโธติ มหาปีฬกาพาโธ วุจฺจติฯ

กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. วสฺสิกสาฏิกนนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา

นวมํ ทสมญฺจ อุตฺตานเมวฯ

วสฺสิกสาฏิกนนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รตนวคฺโค นวโมฯ

อิติ กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย

วินยตฺถมญฺชูสายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ

ปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปาฏิเทสนียกณฺฑํ

1. ปฐมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐายาติ รถิกํ พฺยูหํ สิงฺฆาฏกํ ฆรํ ปวิฏฺฐายฯ อสปฺปายนฺติ สคฺคโมกฺขานํ อหิตํ อนนุกูลํฯ ภิกฺขุนิยา อนฺตรฆเร ฐตฺวา ททมานาย วเสเนตฺถ อาปตฺติ เวทิตพฺพา, ภิกฺขุสฺส ฐิตฏฺฐานํ ปน อปฺปมาณํฯ เตนาห ‘‘อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐายาติ วจนโต’’ติอาทิฯ อนฺตรารามาทีสูติ อนฺตรารามภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยาปฏิกฺกมเนสุฯ รถิยาพฺยูหสิงฺฆาฏกฆรานนฺติ เอตฺถ รถิยาติ รจฺฉาฯ พฺยูหนฺติ อนิพฺพิชฺฌิตฺวา ฐิตา คตปจฺจาคตรจฺฉาฯ สิงฺฆาฏกนฺติ จตุกฺโกณํ วา ติโกณํ วา มคฺคสโมธานฏฺฐานํฯ ฆรนฺติ กุลฆรํฯ ยถา จ รถิยาทีสุ ฐตฺวา ททมานาย คณฺหโต อาปตฺติ, เอวํ หตฺถิสาลาทีสุปิ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ยามกาลิกาทีสุ ปฏิคฺคหเณปิ อชฺโฌหรเณปิ ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทํ อามิเสน อสมฺภินฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ, สมฺภินฺเน ปน เอกรเส ปาฏิเทสนียเมวฯ เอกโต อุปสมฺปนฺนายาติ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย, ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย ปน ยถาวตฺถุกเมวฯ

ญาติกาย วา ทาเปนฺติยาติ สยํ อทตฺวา ยาย กายจิ ญาติกาย ทาเปนฺติยา, อญฺญาติกายาติ อตฺโถฯ อุปนิกฺขิปิตฺวา วา ททมานายาติ ภูมิยํ ฐเปตฺวา ‘‘อิทํ, อยฺย, ตุมฺหากํ ทมฺมี’’ติ ททมานายฯ เอวํ ทินฺนํ ‘‘สาธุ, ภคินี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาย เอว วา ภิกฺขุนิยา, อญฺเญน วา เกนจิ ปฏิคฺคหาเปตฺวา อิทํ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

ปฐมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

โย จ ปฏิคฺคเหตฺวา ภุญฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ อตฺตโน วา ภตฺตํ ทาเปนฺติยาติ เอตฺถ สเจปิ อตฺตโน ภตฺตํ เทติ, อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติเยว, ปุริมสิกฺขาปเทน อาปตฺติฯ อญฺเญสํ วา ภตฺตํ เทนฺติยาติ เอตฺถ ปน สเจ ทาเปยฺย, อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ ภเวยฺย, เทนฺติยา ปน เนว อิมินา, น ปุริเมน อาปตฺติฯ

ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

ลทฺธเสกฺขสมฺมุติกานีติ ญตฺติทุติเยน กมฺเมน ลทฺธเสกฺขสมฺมุติกานิฯ ยญฺหิ กุลํ สทฺธาย วฑฺฒติ, โภเคน หายติ, เอวรูปสฺส กุลสฺส ญตฺติทุติเยน กมฺเมน เสกฺขสมฺมุติํ เทนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

ฆรโต นีหริตฺวาติ ฆรโต อาสนสาลํ วา วิหารํ วา อาเนตฺวาฯ เตนาห ‘‘อาสนสาลาทีสุ วา’’ติฯ อิมสฺส ‘‘เทนฺตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ทฺวารมูเล วา ฐปิตํ เทนฺตีติ ทฺวารมูเล ฐปิตํ ปจฺฉา สมฺปตฺตสฺส เทนฺติฯ ภิกฺขุํ ปน ทิสฺวา อนฺโตเคหโต นีหริตฺวา ทิยฺยมานํ น วฏฺฏติฯ นิจฺจภตฺตเกติ นิจฺจํ ทาตพฺพภตฺตเกฯ สลากภตฺเตติ รุกฺขสารมยาย สลากาย วา เวฬุวิลีวตาลปณฺณาทิมยาย ปฏฺฏิกาย วา ‘‘อสุกสฺส นาม สลากภตฺต’’นฺติ เอวํ อกฺขรานิ อุปนิพนฺธิตฺวา คาหาเปตฺวา ทาตพฺพภตฺเตฯ ปกฺขิเกติ เอกสฺมิํ ปกฺเข เอกทิวเส ทาตพฺพภตฺเตฯ อุโปสถิเกติ อุโปสเถ ทาตพฺพภตฺเตฯ ปาฏิปทิเกติ ปาฏิปททิวเส ทาตพฺพภตฺเตฯ

ตติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

ตสฺส ปริวารํ กตฺวา, อญฺญํ วา เตน สทฺธิํ พหุกมฺปีติ ยาคุยา ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา ‘‘กิํ สุทฺธาย ยาคุยา ทินฺนาย, ปูวภตฺตาทีนิปิ เอติสฺสา ยาคุยา ปริวารํ กตฺวา, ทสฺสามา’’ติอาทินา ตสฺส ขาทนียสฺส วา โภชนียสฺส วา ปริวารํ กตฺวา, อญฺญํ วา ยํ กิญฺจิ เตน สทฺธิํ พหุกมฺปิ อาหรียตุฯ ขาทนียนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ‘‘โภชนียํ วา’’ติปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ เตน สทฺธิํ อาหรนฺตูติ เตน สทฺธิํ อตฺตโน เทยฺยธมฺมํ อาหรนฺตุฯ ‘‘ยาคุยา ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา ปูวํ วา ภตฺตํ วา อาหรนฺติ, เอตมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 573) กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ

ปฏิสํวิทิตคิลานาวเสสกํ วาติ ปฏิสํวิทิตญฺจ คิลาโน จ ปฏิสํวิทิตคิลานา, เตสํ อวเสสกํ, ปฏิสํวิทิตสฺส จ คิลานสฺส จ เสสกนฺติ อตฺโถฯ เอกสฺสตฺถาย ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา อาหฏํ, ตสฺส เสสกํ อญฺญสฺสาปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ จตุนฺนํ วา ปญฺจนฺนํ วา ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา พหูนํ อาหฏํ โหติ, อญฺเญสมฺปิ ทาตุํ อิจฺฉนฺติ, เอตมฺปิ ปฏิสํวิทิตเสสกเมว, สพฺเพสมฺปิ วฏฺฏติฯ อถ อธิกเมว โหติ, สนฺนิธิํ โมเจตฺวา ฐปิตํ ทุติยทิวเสปิ วฏฺฏติฯ คิลานสฺสาหฏาวเสเสปิ เอเสว นโยฯ ยํ ปน อปฺปฏิสํวิทิตเมว กตฺวา อาภตํ, ตํ พหิอารามํ เปเสตฺวา ปฏิสํวิทิตํ กาเรตฺวา อาหราเปตพฺพํ, ภิกฺขูหิ วา คนฺตฺวา อนฺตรามคฺเค คเหตพฺพํฯ ยมฺปิ วิหารมชฺเฌน คจฺฉนฺโต วา วนจรกาทโย วา วนโต อาหริตฺวา เทนฺติ, ปุริมนเยเนว ปฏิสํวิทิตํ กาเรตพฺพํฯ กตฺถจิ ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา อาหฏํ วา คิลานาวเสสกํ วา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส น คเหตพฺโพฯ ตตฺถชาตกเมว วาติ อาราเม ชาตกเมวฯ มูลผลาทินฺติ มูลผลตจปตฺตาทิํ อญฺเญน กปฺปิยํ กตฺวา ทินฺนํ ปริภุญฺชโต อนาปตฺติฯ สเจ ปน ตํ คามํ หริตฺวา ปจิตฺวา อาหรนฺติ, น วฏฺฏติฯ ปฏิสํวิทิตํ กาเรตพฺพํฯ

จตุตฺถปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย

วินยตฺถมญฺชูสายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ

ปาฏิเทสนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เสขิยกณฺฑํ

1. ปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘อนฺตรฆเร’’ติ วิเสเสตฺวา น วุตฺตตฺตา ‘‘อาราเมปิ อนฺตรฆเรปิ สพฺพตฺถา’’ติ วุตฺตํฯ อาราเมปีติ พุทฺธูปฏฺฐานาทิกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถา ‘‘ตตฺริเม จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺตี’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ ปริจฺเฉโท กโต, เอวเมตฺถาปิ ‘‘ตตฺริเม ปญฺจสตฺตติ เสขิยา ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ กสฺมา ปริจฺเฉโท น กโตติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ วตฺตกฺขนฺธเก วุตฺตวตฺตานิปีติ อาคนฺตุกาวาสิกคมิกานุโมทนภตฺตคฺคปิณฺฑจาริการญฺญเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌาจริยสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกวตฺตานิฯ อิทญฺจ นิทสฺสนมตฺตํ อญฺเญสมฺปิ ขนฺธกวตฺตานํ เอตฺเถว สงฺคหสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – เสขิยคฺคหเณน เจตฺถ วตฺตกฺขนฺธกาทีสุ (จูฬว. 356 อาทโย) อาคตวตฺตาทีนมฺปิ คหณํฯ เตปิ หิ สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน ‘‘เสขิยา’’ติ อิจฺฉิตาฯ ตสฺมา มาติกายํ ปาราชิกาทีนํ วิย เสขิยานํ ปริจฺเฉโท น กโตติฯ น เกวลํ วตฺตกฺขนฺธกาทีสุ (จูฬว. 356 อาทโย) อาคตวตฺตาทีนํ คหณตฺถเมวาติ อาห ‘‘จาริตฺตวินยทสฺสนตฺถญฺจา’’ติฯ เอตฺถาปิ ปริจฺเฉโท น กโตติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ มาติกาย ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ อวุตฺเต กถํ ปเนตฺถ ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิฯ

อฏฺฐงฺคุลมตฺตนฺติ ปกตงฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลมตฺตํฯ โย ปน สุกฺขชงฺโฆ วา มหาปิณฺฑิกมํโส วา โหติ, ตสฺส สารุปฺปตฺถาย อฏฺฐงฺคุลาธิกมฺปิ โอตาเรตฺวา นิวาเสตุํ วฏฺฏติฯ

ปาสนฺตนฺติ ปาสสฺส อนฺตํ, ทสามูลนฺติ อตฺโถฯ

อปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามีติ ‘‘ปุรโต วา ปจฺฉโต วา โอลมฺเพตฺวา นิวาเสสฺสามี’’ติ เอวํ อสญฺจิจฺจฯ กิญฺจาปิ ปริมณฺฑลํ นิวาเสตุํ อชานนฺตสฺส อนาปตฺติ, ตถาปิ นิวาสนวตฺตํ สาธุกํ อุคฺคเหตพฺพเมวฯ สญฺจิจฺจ อนุคฺคหณญฺหิ อนาทริยํ สิยาติ อาห ‘‘อปิจ นิวาสนวตฺตํ อุคฺคเหตพฺพ’’นฺติฯ

ปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา

ปฏิกฺขิตฺตํ คิหิปารุตนฺติ ขุทฺทกวตฺถุขนฺธเก ปฏิกฺขิตฺตํ คิหิปารุตํฯ อิทานิ ‘‘น, ภิกฺขเว’’ติอาทินา (จูฬว. 280-281) สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถเมว วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ยํ กิญฺจิ อญฺญถา ปารุตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เสตปฏปารุตาทิ คิหิปารุตํ นาม, ตสฺมาฯ เสตปฏาติ เอตสฺเสว วิวรณํฯ อฑฺฒปาลกนิคณฺฐาติ อฑฺฒํ ปาเลนฺตีติ อฑฺฒปาลกา, อฑฺฒปาลกา จ เต นิคณฺฐา จาติ อฑฺฒปาลกนิคณฺฐาฯ เต หิ อุปริ เอกเมว เสตวตฺถํ อุปกจฺฉเก ปเวเสตฺวา ปริทหนฺติ, เหฏฺฐา นคฺคาปิ อฑฺฒเมว ปาเลนฺติฯ ปริพฺพาชกาติ คิหิพนฺธนํ ปหาย ปพฺพชฺชูปคตาฯ อุรํ วิวริตฺวาติ หทยมชฺฌํ วิวริตฺวาฯ อกฺขิตารกามตฺตนฺติ อกฺขิมตฺตํฯ อาราเม วาติ พุทฺธูปฏฺฐานาทิกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนฺตรฆเร วาติ อนฺตเร ฆรานิ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา ‘‘อนฺตรฆร’’นฺติ ลทฺธนาเม คาเมฯ

ทุติยปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-4. สุปฺปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทวณฺณนา

สุฏฺฐุ ปฏิจฺฉนฺโนติ ชตฺตุมฺปิ อุรมฺปิ อวิวริตฺวา ปฏิจฺฉาเทตพฺพฏฺฐาเน ปฏิจฺฉาทเนน ปฏิจฺฉนฺโน, น สีสปารุโตฯ เตนาห ‘‘คณฺฐิกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ คณฺฐิกํ ปฏิมุญฺจิตฺวาติ คณฺฐิกํ ปาสเก ปฏิมุญฺจิตฺวาฯ อนฺตรฆเร วาติ โคจรคาเมฯ เอกทิวสมฺปิ วาสูปคตสฺส สนฺติกํ ยถาสุขํ คนฺตุํ วฏฺฏติ, โก ปน วาโท จตุปฺปญฺจาหํ วาสมธิฏฺฐาย วสิตภิกฺขูนํ สนฺติกนฺติ คณฺฐิปเท ลิขิตํฯ

วาสูปคตสฺสาติ รตฺติวาสตฺถาย อุปคตสฺส รตฺติภาเค วา ทิวสภาเค วา กายํ วิวริตฺวา นิสีทโต อนาปตฺติฯ

สุปฺปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. สุสํวุตสิกฺขาปทวณฺณนา

สุสํวุโตติ สุสํยโตฯ ยถา ปเนตฺถ สุสํวุโต นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สุสํวุตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. โอกฺขิตฺตจกฺขุสิกฺขาปทวณฺณนา

กิตฺตเกน ปน โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหตีติ อาห ‘‘ยุคมตฺตํ ภูมิภาคํ เปกฺขมาโน’’ติฯ ยุคยุตฺตโก หิ ทนฺโต อาชาเนยฺโย ยุคมตฺตํ เปกฺขติ, ปุรโต จตุหตฺถปฺปมาณํ ภูมิภาคํ, อิมินาปิ เอตฺตกํ เปกฺขนฺเตน คนฺตพฺพํฯ โย อนาทริยํ ปฏิจฺจ ตํ ตํ ทิสาภาคํ ปาสาทํ กูฏาคารํ วีถิํ โอโลเกนฺโต คจฺฉติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ หตฺถิอสฺสาทิปริสฺสยาภาวนฺติ ปริสฺสยนฏฺเฐน, อภิภวนฏฺเฐน, วิเหฐนฏฺเฐน วา ปริสฺสโย, หตฺถิอสฺสาทิเยว ปริสฺสโย หตฺถิอสฺสาทิปริสฺสโย, ตสฺสาภาวํ, หตฺถิอสฺสาทิ อุปทฺทวาภาวนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ยถา จ เอกสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวา, เอวํ คจฺฉนฺโตปิ ปริสฺสยาภาวํ โอโลเกตุํ ลภติเยว, ตถา คาเม ปูช’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.582) วทนฺติฯ

โอกฺขิตฺตจกฺขุสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. อุกฺขิตฺตกายสิกฺขาปทวณฺณนา

อนฺโตอินฺทขีลโต ปฏฺฐายาติ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อนฺโตอุมฺมารโต ปฏฺฐาย, อปริกฺขิตฺตสฺส ปน ทุติยเลฑฺฑุปาตโต ปฏฺฐาย น เอวํ คนฺตพฺพํฯ

อุกฺขิตฺตกายสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11-12. อุชฺชคฺฆิกสิกฺขาปทวณฺณนา

หสนียสฺมิํ วตฺถุสฺมินฺติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, หสิตพฺพวตฺถุการณาติ อตฺโถฯ

อุชฺชคฺฆิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13-14. อุจฺจสทฺทสิกฺขาปทวณฺณนา

กิตฺตาวตา อปฺปสทฺโท โหตีติ อาห ‘‘อยํ ปเนตฺถา’’ติอาทิฯ สทฺทเมว สุณาตีติ อปริพฺยตฺตกฺขรํ สทฺทมตฺตเมว สุณาติฯ เตนาห ‘‘กถํ น ววตฺถเปตี’’ติฯ

อุจฺจสทฺทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15-20. กายปฺปจาลกาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘กายาทีนิ ปคฺคเหตฺวา’’ติ เอตสฺเสว วิวรณํ ‘‘นิจฺจลานิ อุชุกานิ ฐเปตฺวา’’ติ คนฺตพฺพญฺเจว นิสีทิตพฺพญฺจาติ สเมน อิริยาปเถน คนฺตพฺพญฺเจว นิสีทิตพฺพญฺจฯ กายปฺปจาลกาทิยุตฺตํ ฉกฺกํฯ

กายปฺปจาลกาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

26. ปลฺลตฺถิกสิกฺขาปทวณฺณนา

ทุสฺสปลฺลตฺถิกายาติ เอตฺถ อาโยคปลฺลตฺถิกาปิ ทุสฺสปลฺลตฺถิกาเยวฯ

ปลฺลตฺถิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉพฺพีสติสารุปฺปสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

27. สกฺกจฺจปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา

สติํ อุปฏฺฐาเปตฺวาติ ฉฑฺเฑตุกาโม วิย อหุตฺวา ปิณฺฑปาเต สติํ อุปฏฺฐาเปตฺวา, ‘‘ปิณฺฑปาตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ สติํ อุปฏฺฐาเปตฺวาฯ

สกฺกจฺจปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

28. ปตฺตสญฺญีปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา

อุปนิพทฺธสญฺญี หุตฺวาติ ปิณฺฑปาตํ เทนฺเต อนาทริยํ ปฏิจฺจ ตหํ ตหํ อโนโลเกตฺวา ปตฺเต อาโภคสญฺญี หุตฺวาฯ

ปตฺตสญฺญีปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

29. สมสูปกปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา

สมสูปกนฺติ ปมาณยุตฺตํ สูปวนฺตํ กตฺวา, ภาวนปุํสกนิทฺเทโส จายํฯ พฺยญฺชนํ ปน อนาทิยิตฺวา อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สมสูปโก นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพาปิ สูเปยฺยพฺยญฺชนวิกตีติ โอโลณิสากสูเปยฺยมจฺฉมํสรสาทิกา สพฺพาปิ สูเปยฺยพฺยญฺชนวิกติฯ

สมสูปกปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

30-32. สมติตฺติกาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

สมติตฺติกนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, สมติตฺติกํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เอวมญฺเญสุปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สมปุณฺณนฺติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.605) ปตฺตสฺส อนฺโตมุขวฏฺฏิเลขาสมปุณฺณํฯ สมภริตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตญฺจ โข อธิฏฺฐานุปคปตฺตสฺเสว, เนตรสฺสฯ เตนาห ‘‘อธิฏฺฐานุปคปตฺตสฺสา’’ติอาทิฯ รจิตนฺติ กตํ, ปกฺขิตฺตํ ปูริตนฺติ อตฺโถฯ ยํ กิญฺจิ ยาวกาลิกนฺติ ยาคุภตฺตผลาผลาทิํ ยํ กิญฺจิ อามิสชาติกํฯ ยตฺถ กตฺถจีติ อธิฏฺฐานุปโค วา โหตุ, อนธิฏฺฐานุปโค วา ยตฺถ กตฺถจิ ปตฺเต ฯ ถูปีกตานีติ ถูปํ วิย กตานิ, อธิฏฺฐานุปคสฺส ปตฺตสฺส อนฺโตมุขวฏฺฏิเลขํ อติกฺกมิตฺวา กตานีติ อตฺโถฯ อิทญฺจ ‘‘ยามกาลิกาทีนี’’ติ อิมสฺส วเสน วุตฺตํ, ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติ อิมสฺส ปน วเสน วจนพฺยตฺตยํ กตฺวา ‘‘ถูปีกตมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ โยเชตพฺพํฯ ปิ-สทฺเทน อถูปีกตานิ วฏฺฏนฺตีติ เอตฺถ กถาว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ เหฏฺฐา โอโรหตีติ สมนฺตา โอกาสสพฺภาวโต จาลิยมานํ เหฏฺฐา ภสฺสติ ฯ ตกฺโกลวฏํสกาทโยติ เอตฺถ มตฺถเก ฐปิตตกฺโกลเมว วฏํสกสทิสตฺตา ตกฺโกลวฏํสกํฯ อาทิสทฺเทน ปุปฺผวฏํสกกฏุกผลาทิวฏํสกานํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 605) คหณํ, น ตํ ถูปีกตํ นาม โหติ ปาเฏกฺกํ ภาชนตฺตา ปณฺณาทีนํฯ

สมติตฺติกาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

33-34. สปทานสิกฺขาปทวณฺณนา

สปทานนฺติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.608) เอตฺถ ทานํ วุจฺจติ อวขณฺฑนํ, อเปตํ ทานโต อปทานํ, อนวขณฺฑนฺติ อตฺโถ, สห อปทาเนน สปทานํ, อวขณฺฑนวิรหิตํ, อนุปฏิปาฏิยาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ โอธิํ อกตฺวา อนุปฏิปาฏิยา’’ติฯ

สปทานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

36. โอทนปฺปฏิจฺฉาทนสิกฺขาปทวณฺณนา

มาฆาตสมยาทีสูติ เอตฺถ ยสฺมิํ สมเย ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติ ราชาโน เภริํ จราเปนฺติ, อยํ มาฆาตสมโย นามฯ พฺยญฺชนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เทนฺตีติ พฺยญฺชนํ ฉนฺนํ กตฺวา เทนฺติฯ

โอทนปฺปฏิจฺฉาทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

37. สูโปทนวิญฺญตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา

เอกาทสเมติ สูโปทนวิญฺญตฺติยํฯ เอตฺถ ปน ยสฺส มุเข ปกฺขิปิตฺวา วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน ปุน อุคฺคิริตุกามสฺสาปิ สเจ สหสา ปวิสติ, อยํ อสญฺจิจฺจ ปริภุญฺชติ นามฯ โย ปน วิญฺญตฺตมฺปิ อวิญฺญตฺตมฺปิ เอกสฺมิํ ฐาเน ฐิตํ สหสา อนุปธาเรตฺวา คเหตฺวา ภุญฺชติ, อยํ อสติยา ภุญฺชติ นามฯ

สูโปทนวิญฺญตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

38. อุชฺฌานสญฺญีสิกฺขาปทวณฺณนา

อุชฺฌายติ เอเตนาติ อุชฺฌานํ, จิตฺตํ, ตสฺมิํ สญฺญา อุชฺฌานสญฺญาติ อาห ‘‘อุชฺฌานสญฺญี’’ติอาทิฯ โอโลเกนฺตสฺสาติ ปเรสํ ปตฺตํ โอโลเกนฺตสฺสฯ

อุชฺฌานสญฺญีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

39. กพฬสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘มยูรณฺฑํ อติมหนฺต’’นฺติ วจนโต มยูรณฺฑปฺปมาโณปิ กพโฬ น วฏฺฏติฯ เกจิ ปน ‘‘มยูรณฺฑโต มหนฺโตว น วฏฺฏติ, น มยูรณฺฑปฺปมาโณ’’ติปิ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ กุกฺกุฏณฺฑํ อติขุทฺทกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, คิลานสฺส ปน อติขุทฺทกํ กพฬํ กโรโตปิ อนาปตฺติฯ

กพฬสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

41-42. อนาหฏสิกฺขาปทวณฺณนา

สกลํ หตฺถนฺติ สกลา องฺคุลิโยฯ หตฺถสทฺโท เจตฺถ ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘หตฺถมุทฺทา’’ติอาทีสุ วิยฯ เอวญฺจ กตฺวา สพฺพคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติฯ อญฺญถา สกลํ หตฺถํ มุเข ปเวเสตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา สพฺพคฺคหณมสมตฺถิตเมว สิยาฯ สมุทาเย ปวตฺตสฺส จ โวหารสฺส อวยเวปิ ปวตฺตนโต เอกงฺคุลิมฺปิ ตโต เอกเทสมฺปิ มุเข ปกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติฯ

อนาหฏสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

43. สกพฬสิกฺขาปทวณฺณนา

ตตฺตเก สติ วฏฺฏตีติ ตตฺตเก มุขมฺหิ สติ กเถตุํ วฏฺฏติฯ

สกพฬสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

50-51. จปุจปุการกสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘จปุ จปู’’ติ เอวํ สทฺทํ กตฺวาติ ‘‘จปุ จปู’’ติ เอวํ อนุกรณสทฺทํ กตฺวาฯ ‘‘ปญฺจวีสติเมปิ เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘สุรุสุรุการกนฺติ ‘สุรู สุรู’ติ เอวํ สทฺทํ กตฺวา’’ติ อิมมตฺถมติทิสติฯ

จปุจปุการกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ติํสโภชนปฺปฏิสํยุตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

57. ฉตฺตปาณิสิกฺขาปทวณฺณนา

ยํ กิญฺจิ ฉตฺตนฺติ เสตจฺฉตฺตกิลญฺชจฺฉตฺตปณฺณจฺฉตฺเตสุ ยํ กิญฺจิ ฉตฺตํฯ ยมฺปิ ตตฺถชาตกทณฺฑเกน กตํ เอกปณฺณจฺฉตฺตํ โหติ, ตมฺปิ ฉตฺตเมวฯ ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเวติ อํสอูรุอาทิเก ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเวติฯ

ฉตฺตปาณิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

60. อาวุธปาณิสิกฺขาปทวณฺณนา

สพฺพาปิ ธนุวิกตีติ จาปโกทณฺฑาทิเภทา สพฺพาปิ ธนุวิกติฯ จาโปติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.637) มชฺเฌ วงฺกา กาชทณฺฑสทิสา ธนุวิกติฯ โกทณฺโฑติ วฏฺฏลทณฺฑา ธนุวิกติฯ ปฏิมุกฺกนฺติ ปเวสิตํ ลคฺคิตํฯ ยาว น คณฺหาตีติ ยาว หตฺเถน น คณฺหาติ, อยเมว วา ปาโฐฯ ตาว วฏฺฏตีติ ตาว ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏติฯ

อาวุธปาณิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

61-62. ปาทุกสิกฺขาปทวณฺณนา

เกวลํ อกฺกนฺตสฺสาติ เกวลํ ปาทุกํ อกฺกมิตฺวา ฐิตสฺสฯ ปฏิมุกฺกสฺสาติ ปฏิมุญฺจิตฺวา ฐิตสฺสฯ เตนาห ‘‘ปเวเสตฺวา ฐานวเสนา’’ติฯ

ปาทุกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ